روحانی چرا توپ برجام را به زمین رئیسی انداخت؟

از آغاز مذاکرات هسته‌ای دولت یازدهم حدود هشت سال و از انعقاد برجام دقیقا ۶ سال می‌گذرد؛ عمر برجام را با توجه به فراز و فرودهای آن می توان در سه فصل خلاصه کرد؛ فصل امید و شکوفایی، سپس زوال و فروپاشی و در نهایت فصل چانه‌زنی و امید به احیا.

کمتر کسی فکر می‌کرد توافقی که ایران و آمریکا با دشواری به دست آورده و از آن به عنوان «دستاورد تاریخی» و «طرح ابتکاری» یاد می‌کردند با ورود چهره ستیزه‌جویی از طیف جمهوریخواه به ورطه نابودی کشیده شود. در پایان ۲۰۲۰ اما ورق برگشت و ترامپ از ورود مجدد به کاخ سفید بازماند تا حزب دموکرات به رهبری بایدن در پی احیای دستاورد اوباما برآید.

مذاکرات جدی بین ایران و دیگر اعضای برجام با همراهی آمریکا از میانه فروردین کلید خورد و تاکنون ۶ دور نشست در وین برگزار شده است. برخلاف انتظارات و اظهارنظرهای خوشبینانه که برای احیای برجام لحظه شماری می‌کردند اما اینک هیچ کدام از دو طرف تمایلی به برگزاری دور هفتم نشان نمی‌دهند.

آمریکا از لغو تمامی تحریم‌ها خودداری می‌کند تا ابزار چانه‌زنی و فشار بر ایران را همچنان در دست داشته باشد. دولت بایدن در صدد گنجاندن مسائل غیرهسته‌ای در برجام، مشارکت دادن کشورهای منطقه در توافق یا دست کم لحاظ کردن منافع آنان در توافق جدید، برداشتن یا تمدید بندهای غروب (محدودیت های موقتی ایران در برجام) برآمده است.

برای ایران نیز برخی مسائل در مذاکرات هسته ای حیاتی به حساب می‌آید. اگر چه ظریف دو روز پیش در آخرین گزارش خود به مجلس افزون بر «لغو تحریم های هسته ای»، از «لغو تمام تحریم‌های موضوعی علیه اقتصاد ایران»، «لغو تحریم علیه دفتر رهبر انقلاب» و «ابطال شناسایی سپاه پاسداران به عنوان سازمان تروریستی» خبر داد اما این ها برای تهران کافی نیست.

ایران به دلیل تجربه تلخ دوره ترامپ بیش از هر چیزی به تضمین کتبی آمریکا نیاز دارد؛ این تضمین از آنجا برای ایران اهمیت دوچندان می یابد که ترامپ برای انتخابات ۲۰۲۴ آمریکا برنامه دارد و مدام در اجتماعات مختلف به رجزخوانی علیه دولت حاکم می پردازد. تضمین کتبی نیز مستلزم رای دو سوم اعضای سنا است که با وجود اختصاص یافتن نصف کرسی‌های این مجلس صد نفره به جمهوریخواهان بعید به نظر می رسد.

البته تغییر مناسبات قدرت در ایران نیز در سیاست خارجی و مذاکرات هسته‌ای بی تاثیر نبوده است. مذاکرات هسته‌ای از فروردین ماه وارد فازی جدی شد که رقابت‌های انتخاباتی ایران نزدیک بود. بنابراین دولت روحانی با چند بار تمدید کوتاه مدت توافق با آژانس و همزمان تکاپوی دیپلماتیک در وین خود را به رقابت های انتخاباتی رساند. اما پابرجا ماندن اختلافات و عدم احیای برجام نتوانست به نامزد و طیف سیاسی مورد حمایت دولت کمک کند ضمن اینکه مهمترین مهره های مورد نظر دولت از سوی شورای نگهبان رد صلاحیت شدند و از رقابت بازماندند.

در این شرایط دولت روحانی از دریچه سود و زیان و به عبارتی هزینه- فایده به احیای برجام می‌نگرد. چرا که در صورت احیای توافق در همین مدت زمان اندک باقی مانده، سودی حاصل نخواهد کرد و نواقص و مشکلات توافق در دولت بعدی متوجه دولت روحانی خواهد بود. بنابراین معقول به نظر می‌رسد که دولت آتی اقدام به توافق جدیدی بکند که هزینه و فایده هایش متوجه خود آن دولت باشد.