بن‌بست سیاسی در عراق؛ زخم‌های کهنه و معادلات تازه در بیت شیعی

عراق این روزها شرایط بن‌بست سیاسی را تجربه می‌کند که اصلی‌ترین راه‌های خروج از آن همسازی گروه‌های شیعی است یا برگزاری انتخابات مجدد.

هر چند عراقی‌ها به کشدار شدن فرایند تشکیل دولت طی یکی دو دهه اخیر عادت کرده‌اند اما این بار گویا شرایط به گونه‌ای متفاوت با قبل پیش می‌رود.

به گزارش ایران مامن، بسیاری به نتیجه دیدار اخیر «مقتدی صدر» رهبر جریان صدر با آیت الله «سیدعلی سیستانی» چشم دوخته بودند تا شاید بیت شیعی را به سمت همگرایی پیش برد اما به تازگی صدر با عبور از راه‌حل‌های مبتنی بر توافق، از شورای عالی قضایی عراق خواسته حداکثر تا اواخر هفته آینده، پارلمان را منحل کند.

با توجه به گره‌های سیاسی که در کار تشکیل دولت در بغداد افتاده، دکتر «اردشیر پشنگ» کارشناس مسائل خاورمیانه گفت‌وگویی رسانه‌ای داشته که شرح آن را در ادامه می‌خوانیم؛

آیا چشم‌اندازی از خروج عراق از بن‌بست سیاسی کنونی از طریق گفت‌وگو میان گروه‌های شیعی خارج از چارچوب هماهنگی یا داخل آن وجود دارد؟

پشنگ: بن‌بست سیاسی و بحران سیاسی در عراق جدید یعنی عراق پس از ۲۰۰۵ به این سو امر تازه‌ای نیست و تقریبا به یک امر معمول در عراق تبدیل شده است. در هر دوره پس از انتخابات در عراق ما شاهد هستیم که عدم توافق گروه‌های مختلف سیاسی، احزاب سیاسی و ائتلاف‌ها باعث می‌شود که با وجود اینکه یک قانون دموکراتیک و یک سیستم منعطف دموکراتیک در عراق روی کار است، اما طرفین نتوانند از این سیستم استفاده کنند و از نظر سیاسی حرکت رو به جلویی داشته باشند.

ضعف فرهنگ دموکراتیک، عدم توافق و عدم توان و باور کافی به همکاری میان نخبگان در یک سیستم دموکراتیک، دخالت بازیگران مختلف خارجی و تضاد منافع باعث شده که بحران‌‌های سیاسی مختلفی در این کشور روی دهد از جمله پس از انتخابات ۲۰۰۹ شاهد بوجود آمدن ۹ ماه بن بست سیاسی بودیم، پس از انتخابات اکتبر ۲۰۲۱ هم شاهد هستیم بن‌بست سیاسی یک رکورد جدید را جابجا کرده و وارد ماه دهم شده است. در این دوره علاوه بر اینکه اختلافات در بیت شیعی عمیق‌تر و شدیدتر شده است، در میان کُردها هم می‌بینیم وضعیت در یک حالت نه توافق و نه اتحاد پیش می‌رود.

با توجه به اشاره‌ای که در خصوص اختلافات درون بیت شیعی کردید، این اختلافات عمدتا از کجا نشأت می‌گیرد؟

پشنگ: در حال حاضر در بیت شیعی شاهد حضور دو قرائت مختلف در کنار گروه‌ها و ائتلاف‌های مختلف هستیم؛ یک قرائت که مقتدی‌صدر رهبر جریان صدر را رهبری می کند و قرائت دیگر که در چهارچوب هماهنگی شیعیان ایجاد شده و اشخاصی مثل «نوری المالکی» یا «هادی العامری» آن را نمایندگی می‌کنند.

مقتدی صدر بعد از اینکه در انتخابات یک پیروزی بزرگ بدست آورد و ۷۳ کرسی با اختلاف زیاد نسبت به گروه دوم شیعی را کسب کرد، به دنبال تغییرات جدی، ایجاد یک فرمول تازه در نحوه تشکیل دولت یعنی تشکیل دولت «دولت اکثریت ملی» بجای فرمول «دولت وحدت ملی» بود که به دلیل عدم‌توانایی در ایجاد اکثریت ۲۲۰ نماینده‌ای برای وجاهتِ قانونی بخشیدن به جلسه تعیین رئیس جمهور در نهایت نتوانست این کار را انجام دهد و این نتوانستن را متأثر از کارشکنی‌های چهارچوب هماهنگی شیعیان و رهبران آن از جمله نوری المالکی و هادی العامری تفسیر می‌کرد؛ به همین دلیل شاهد هستیم که حرکت پیش‌بینی نشده خروج از پارلمان را اعلام کرد.

طیف دیگر اما خواهان تشکیل دولت بر اساس فرمول «دولت وحدت ملی» است یعنی به نوعی تداوم وضع موجود. این مسائل و دو رویکرد متفاوت سبب شده ایجاد اجماع بین صدر و مالکی یا بین جریان صدر و ائتلاف چهارچوب هماهنگی بسیار سخت شود.

ریشه این اختلافات چیست؟

پشنگ: بخشی از ریشه این اختلافات جدای از قرائت‌های متفاوت سیاسی به دوران نخست وزیری نوری مالکی بر می‌گردد، در جایی که مقتدی صدر با جیش‌المهدی خودش خواهان اخراج آمریکایی‌ها و ایجاد یک حکومت اسلامی در آنجا بود که این خواسته او با واکنش دولت و یکسری درگیری‌های خیابانی که دولت وقت که «نوری مالکی» نخست وزیرش بود مواجه شد و در نهایت مقتدی صدر حتی مجبور شد برای مدت کوتاهی عراق را ترک کند.

مقتدی صدر پس از مدتی که به عراق بازگشت دوباره قدرت خود را احیا کرد اما اختلافات و این کینه شخصی و قدیمی با مالکی و ائتلاف دولت قانون که دارد باقی مانده است و در برهه‌های مختلفی این اختلاف مثل یک زخم کهنه سر باز می‌کرد و اکنون هم تا حد زیادی وضعیت به همین شکل است.

موضوع دیگر اما به روندی است که طرفین در آن اختلاف اساسی دارند، مقتدی صدر خواهان کاهش نفوذ قدرتهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در عراق، خلع سلاح کامل حشد الشعبی و الحاق همه گروه های آن به وزارت دفاع است، درحالیکه چارچوب هماهنگی شیعیان که گروههای حشدالشعبی بخشی از آنها به شمار می‌روند در برابر چنین خواسته‌ای مقاومت می‌کنند و آینده حضور و تداوم قدرت خود در عراق را در گرو حفظ وضعیت فعلی یعنی داشتن شبه‌نظامیانی که یک استقلال عمل نسبت به دولت مرکزی دارند، می‌بینند، چیزی شبیه به مدل و الگوی حزب‌الله در لبنان، یعنی همزمان با بازو و شاخه نظامی یک بازو و شاخه سیاسی هم در ساختار قدرت از جمله در پارلمان و دولت داشته باشند.

آیا صدر با رقبای شیعی سازش خواهد کرد؟

پشنگ: درحال حاضر مقتدی صدر کوتاه نمی‌آید. البته صدر تا حدی انعطاف نشان داده بود که یک دولتی را تشکیل بدهد که در آن از میان اعضای چارچوب هماهنگی تنها ائتلاف دولت دولت قانون تحت رهبری نوری المالکی حضور نداشته باشد و آماده بود با بخشی از نیروهای حشد الشعبی هم همکاری کند، اما چهارچوب هماهنگی این شرایط را قبول نکرد و گفت یا همه یا هیچکس!

در شروط اخیر صدر هم پیشنهاد داده است که علاوه بر انحلال پارلمان و برگزاری انتخابات زودهنگام در سپتامبر ۲۰۲۳ طی این مدت یک دولت موقت یک‌ساله روی کار بیاید اما در این دولت نه ائتلاف دولت و نه جریان صدر در آن حضور نداشته باشد و سایر گروه‌های شیعی و دیگران در عراق می‌توانند در آن باشند.

به هرحال صدر نشان می‌دهد با بخشی از شیعیان قابلیت انعطاف و همکاری را دارد اما با بخش دیگر بسیار سرسختانه و جدی برخورد می‌کند. هرچند مقتدی صدر یک چهره سیاسی غیرقابل پیش‌بینی است اما در کل و در شرایط فعالی تصور اینکه مقتدی صدر با نوری مالکی در این حوزه‌ها به توافق برسد بعید به نظر می‌رسد.

طی یک سال گذشته نیز تلاش‌های بسیاری زیادی انجام شد که این دو بهم نزدیک شوند اما صدر انعطاف به خرج نداد و تا این لحظه طرفین از هم دور هستند و در حال حاضر بعید است که طرفین بتوانند به توافقی در چهارچوب یک همکاری دست پیدا کنند.

مرجعیت شیعی چه رویکردی در قبال تحولات اخیر عراق دارد؟

پشنگ: مرجعیت شیعی به خصوص آیت الله سیستانی سعی کرده از بحران‌های سیاسی و رقابت‌های سیاسی خود را دور نگه دارد؛ مگر در موارد استثناء مثل دفاع از عراق در مقابل داعش یا مسائل بسیار حاد اعلام موضع کرده است، اما بطور معمول با توجه به تفسیری که مکتب نجف دارد و آن هم عدم‌دخالت در مسائل سیاسی است (برخلاف مکتب قم که معتقد به نظریه ولایت فقیه است) در مکتب نجف ما شاهد این هستیم که آنها عدم‌دخالت را ترویج می‌کنند اما هنگامی که بحران‌های عراق و اعتراضات مردمی بیشتر می‌شود مرجعیت هم احساس نگرانی می‌کند.

در همین چارچوب آیت‌الله سیستانی دیدار قابل تاملی در این شرایط با مقتدی صدر داشت در حالی که می‌دانیم طی تمام ۱۰ سال گذشته آیت الله سیستانی همه درخواست‌های دیدار نوری مالکی را رد کرده است اما خروجی دیدار صدر و آیت الله سیستانی هم اعلام نشده و مشخص نیست در این دیدار چه صحبتی شده است، بعد از این دیدار هم شاهد هستیم همچنان صدر تاکید داشته در خیابان‌ها می‌خواهد باقی بماند.

تبعات بی ثباتی‌های سیاسی در عراق بر منافع و جایگاه منطقه‌ای این کشور چیست؟

پشنگ: ادامه بحران سیاسی، بی‌ثباتی سیاسی به دنبال خواهد داشت و بی‌ثباتی سیاسی ناکارآمدی دولت را به دنبال خواهد داشت و ناکارآمدی دولت هم افزایش نارضایتی مردم را در پی دارد.

از کاهش امنیت گرفته تا کاهش توان دولت، دولتی که در کل در ۱۷ سال گذشته توام با فساد و ناکارآمدی گسترده بوده و همین شرایط باعث می‌شود که اعتراضات در عراق و بغداد تشدید شود و اوضاع در یک وضعیت بغرنج و پیش‌بینی نشده‌ای قرار گیرد، به طوری که باعث از دست رفتن منافع و کاهش جایگاه منطقه‌ای عراق می‌شود.

شکی نیست که این مسائل به ضرر عراق خواهد بود و از طرفی همچنان عراق را به زمین بازی قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای تبدیل می‌کند.

یکی از ریشه‌های فعلی بحران‌ عراق دخالت، نفوذ و تعارض منافع کشورهای قدرتمند منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در این کشور است که توام با نوعی یارگیری‌های مختلف و نیابتی در داخل عراق شده است، این تضاد منافع بازیگران خارجی باعث تشدید و گسترش بحران در عراق می‌شود.

اهل سنت و کُرد‌ها چه رویکردی در زمینه تحولات اخیر و اختلافات درون بیت شیعی دارند؟

پشنگ:‌ معمولا هم کُردها و هم اعراب سنی سعی کرده‌اند از ورود به درگیری در داخل بیت شیعی پرهیز کنند اما در چارچوبی فراتر ما شاهد هستیم که نوعی ائتلاف‌بندی بین «محمد حلبوسی» و «مسعود بارزانی» و صدر برای تشکیل دولت ایجاد شد و مشخص است که این گروه‌ها با صدر امکان تشکیل دولت را بیشتر می‌دانستند هر چند صدر به ناگاه از پارلمان خارج شد.

در کل و بر اساس رفتار و مواضع گروه‌های مختلف کُرد و سنی، آنها سعی می‌کنند از ورود مستقیم به دعوای بین جناح‌های شیعی خودداری کنند، چون هم در کل این ورود را به نفع خود نمی‌دانند و هم اینکه مشخص نیست در پایان این بحران کدام جناح قدرت را در دست می‌گیرد؟ چون اولویت و و منافع کُردها و اهل سنت، این است همچنان بخشی از ساختار قدرت در عراق باشند.

نگاه آنها یک نگاه واقع بینانه است و اینکه در دولت حضور داشته باشند و هر چه زودتر دولت شرایطش مهیا شود برای تشکیل کابینه و پیش بردن داستان؛ اما در این بین طبیعتا سلایق سیاسی با یکدیگر متفاوت است.

تا چه حد انتخابات زودهنگام محتمل است؟

پشنگ:‌ در حال حاضر صدر تاکید روی انتخابات زودهنگام در سپتامبر سال آینده دارد و اگر فرض کنیم که طرفداران صدر مانع تشکیل جلسات پارلمانی شوند یعنی چیزی که تاکنون روی داده است و هرچند نوری مالکی با این شروط صدر مخالفت کرده، در نتیجه وضعیت پیچیده‌تر می‌شود و بسیار سخت خواهد بود صدر که اکثریت کرسی‌ها را کسب کرد اما نهایتا به دلیل کارشکنی جناح مقابل از پارلمان خارج شد، اجازه دهد دیگران و به خصوص نوری مالکی محور تشکیل دولت جدید شوند؛ از این رو احتمال برگزاری انتخابات مجدد وجود دارد البته باید طی روزهای آتی منتظر ماند و دید چطور خواهد شد.

منبع: نوروز