یک جرعه آب و اما و اگر‌هایش

ایران مامن : امسال به دلیل بحث کرونا و لزوم حفظ کیفیت، میزان کلر آب تهران به حداکثر مقدار استاندارد یعنی ۰/۸ppm افزایش یافته است. اما واقعا کلر چیست و استفاده از آن به عنوان گندزدا در آب آشامیدنی چه مزایا و معایبی دارد؟

کلر Chlorine را یک شیمیدان سوئدی به نام کارل کشف کرد. گازی بدبو و سمی که اولین بار به عنوان یک سلاح شیمیایی در جنگ جهانی اول به کار رفت. البته همین عنصر وقتی به شکل یون در نمک طعام در می‌آید، به موجودی کاملا بی‌خطر و رام و حتی یونی ضروری برای بدن تبدیل می‌شود.

اما نخستین بار در سال ۱۹۰۸ در شیکاگو برای گندزدایی میکروارگانیسم های آب آشامیدنی از این گاز استفاده شد. بیماری‌هایی مثل وبا و حصبه را که به وسیله آب آلوده به سرعت منتقل می‌شدند کنترل کرد و به مدت ۸۰ سال عزیز دردانه سیستم بهداشت عمومی شد. اما کم کم مضرات کلر بر سلامتی انسان نیز آشکار شد.

در  ۱۹۹۲ مجله آمریکایی بهداشت همگانی طی گزارشی از افزایش ۱۵ تا ۳۰ درصدی انواع سرطان در افرادی که آب کلرزده مصرف می‌کنند، خبر داد.

همچنین انستیتو ملی سرطان، خطر بروز سرطان را برای افرادی که آب کلرزده مصرف می‌کنند ۹۳ درصد بالاتر از سایرین می‌داند. این تاثیر وخیم حتی در مورد دوش گرفتن با آب حاوی کلر نیز وجود دارد.

واقعیت این است که  کلر  اگر چه با تخریب دیواره سلولی انگل‌ها و باکتری‌ها به سلامتی بشر کمک می‌کند اما شبیه یک شمشیر دو لبه باید با احتیاط  به آن نزدیک شد. تری هالومتان‌هایی( THM) مانند کلرو فرم با خاصیت سرطانزایی معمول‌ترین محصول فرعی حاصل از کلرزنی هستند که در اثر ترکیب کلر با مواد آلی موجود در آب تولید می‌شوند .

همچنین استنشاق گاز کلر ( در استخر یا حمام) برای ریه انسان مضر بوده و تماس کلر با پوست و موی انسان ممکن است باعث ایجاد حساسیت، ریزش مو و مشکلات دیگر شود. کلر موجود در آب می‌تواند باعث علایم آلرژیک پوستی و روده‌ای و همچنین آرتریت و سردرد و حتی سقط جنین شود.

کلر با چربی‌های موجود درآب واکنش می‌دهد و رادیکال آزاد ایجاد کند. رادیکال‌های آزاد واکنش‌پذیری زیادی دارند و حتی با تاثیر بر  DNA سلول می‌توانند موجب جهش های ژنتیکی و خودکشی سلولی (آپپتوز) شوند.‌ همچنین سمومی (توکسین‌ها) در بدن تولید می‌کنند که مستقیماً باعث اختلال عملکرد کبدی، ضعف سیستم ایمنی خواهند شد.

با این اوصاف چه باید کرد؟

کارشناسان توصیه می کنند که جهت مقابله با اثرات زیانبار کلر در آب آشامیدنی، باید در نقطه مصرف کلر باقیمانده از آب حذف شود. اما به چه طریق می‌توان این آلودگی را از بین برد.

روش‌های خانگی از بین بردن کلر آب

ساده ترین راه، قرار دادن آب در ظرفی روباز و وسیع است. به این ترتیب هوا و نور خورشید در طی زمان، کلر را خنثی می‌کنند. مسلما این روش سرعت و اطمینان مطلوب را نخواهد داشت. توجه کنید که جوشاندن آب سبب خروج کلر از آن نمی‌شود‌.

روش دیگر افزودن چند قطره آب لیمو به آب است (سه قطره به ازای هر لیتر). آسکوربیک اسید( ویتامین c) موجود در عصاره لیمو می‌تواند کلر را به حالت «بی خطر» آن تبدیل کند. این واکنش بسیار سریع رخ می‌دهد و هیچگونه ماده خطرناکی تولید نمی‌کند.(Tikkanen and others 2001).

نکته: در این روش اکسیژن محلول در آب کاهش می‌یابد و لذا این آب برای استفاده در آکواریم‌ها مناسب نیست.

روش بهتر استفاده از دستگاه‌های تصفیه آب خانگی دارای فیلتر کربن‌دار است. در این حالت علاوه بر کلر، سایر آلودگی‌های آب مانند الودگی‌های نیترات‌دار و املاح معدنی را نیز حذف می‌کند.

و در مقیاس صنعتی…

امروزه می‌توان از شیوه‌های کم خطرتری جهت گندزدایی آب از عوامل بیماری‌‌زا استفاده کرد. به عنوان مثال استفاده از دی‌اکسید کلر(ClO2) به جای کلرین پیشنهاد می شود. این ماده تاثیر بیشتری بر ویروس‌ها داشته و آثار زیان‌بار زیست‌محیطی کمتری دارد و ترکیبات هالو‌متان را که اثرات سرطانزایی دارند نیز تولید نمی‌کند.

روش دیگر به کارگیری گاز اوزون است که به عنوان یک اکسنده قوی‌، قدرت ضد عفونی کنندگی و میکروب کشی بالاتری نسبت به کلر دارد و هیچ‌گونه مواد باقیمانده‌ای در آب به جای نمی گذارد. همچنین اوزون پس از گندزدایی به سرعت از آب خارج شده و به اکسیژن تبدیل می شود.

* دکترای شیمی تجزیه