خودکفایی در کاشت خشخاش یا واردات تریاک؟

اوضاع کشت‌وکار تریاک در افغانستان باعث شده تا بازار مصرف ممنوعه و غیرممنوعه این کالا در ایران دچار تغییراتی جدی شود تا جایی که اظهارات اخیر وزیر بهداشت درباره لزوم کشت این محصول البته به صورت کنترل‌شده شگفتی بسیاری را به همراه داشت.

به گفته «محمدرضا ظفرقندی» وزیر بهداشت، برای تأمین مواد اولیه صنعت داروسازی کشور، دیگر نمی‌توان تنها به واردات یا کشفیات قاچاق اکتفا کرد؛ بلکه باید در مناطق مناسب و با حساب و کتاب و کنترل دقیق مسئولان انتظامی و قضایی امکان کشت قانونی تریاک فراهم شود.

غیر از مصرف تریاک برای تامین مواد اولیه دارویی، جمعیت زیادی نیز به صورت دائمی یا تفننی از آن استفاده می‌کنند و آمارهای مختلفی نیز در این باره اعلام شده است از جمله شهریورماه امسال، «رضا ملک زاده» معاون سابق وزیر بهداشت در همایشی تخصصی در حوزه پزشکی، درباره افزایش مصرف تریاک در کشور گفت: در کل کشور ۱۰ درصد مردم ایران تریاک مصرف می‌کنند.

به گزارش ایران مامن، در شرایطی که سال‌ها بخش عمده تولید این کالا از کشتزارهای همسایه شرقی یعنی افغانستان تامین می‌شد، طالبان رسما در سال‌های اخیر روی ممنوعیت کاشت خشخاش در این کشور تاکید داشته است.

به گزارش رسانه‌هایی مانند «بی بی سی» در اواسط آبان‌ماه، بررسی‌ سازمان ملل متحد نشان می‌دهد کشت خشخاش و تولید تریاک در افغانستان نسبت به پارسال کاهش چشمگیری داشته است. سازمان ملل کم شدن شدید تولید تریاک را با ممنوعیت کشت خشخاش به دستور حکومت طالبان مرتبط می‌داند.

بر اساس این تحقیق، سطح زیر کشت خشخاش در مقایسه با پارسال ۲۰ درصد کم شده است. همچنین، تولید تریاک هم ۳۲ درصد در همین مدت کمتر شده است.

بنا بر اعلام سازمان ملل، در حال حاضر حدود ۱۰ هزار هکتار، عمدتا در شمال شرق افغانستان، زیر کشت خشخاش است. پیش از اعلام ممنوعیت کشت تریاک در حکومت طالبان در سال ۲۰۲۲ این رقم بیش از ۲۰۰ هزار هکتار بود. در آوریل ۲۰۲۲، «هبت‌الله آخوندزاده» رهبر طالبان، پس از بازگشت این گروه به قدرت در افغانستان، کشت خشخاش را ممنوع اعلام کرد.

همزمان و در هفته‌های اخیر گزارشی از «واشنگتن پست» درباره اقدام سازمان سیا در افغانستان برای تاثیرگذاری بر وضعیت کشت تریاک در این کشور توجه بسیاری را جلب کرد. به ادعای این روزنامه آمریکایی، سیا در یک عملیات مخفی ۱۰ ساله حدفاصل ۲۰۰۴ تا ۲۰۱۵، دانه‌های اصلاح‌شده خشخاش را از طریق هوا بر مزارع در افغانستان پاشید تا تولید مواد مخدر در این کشتزارها را کاهش دهد. در این عملیات، سیا تلاش کرد که به صورت مخفیانه محصولات مزارع خشخاش را دستکاری کند.

با توجه به این اوضاع، کاهش میزان ورود، کشفیات و خلوص تریاک در ایران از گزاره‌هایی است که باعث شده تا وزیر بهداشت از لزوم کشت این محصول در ایران سخن بگوید.

از سوی دیگر، گزینه بدیل کشت تریاک واردات آن است. در گزارش‌های مختلف اعداد متفاوتی را برای نیاز سالانه به واردات تریاک اعلام شده است. طبق اظهارات «حسین ذوالفقاری» دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر میزان مجوز واردات تریاک ایران سالانه ۵۰ تن است. البته این عددی که وی اعلام کرده، قطعاً تا زمانی است که کشفیات در کشور به مقدار کافی بوده است. بر این ‌اساس اگر نیاز درمانی سالانه کشور به تریاک را عدد ۴۰۰ تن در نظر بگیریم، با توجه به قیمت ۱۸۰ تا ۲۲۰ هزار تومانی این ماده مخدر در بازار، واردات یا تأمین ۴۰۰ تن تریاک (معادل ۴۰۰ میلیون گرم) سالانه بین ۷۲ تا ۸۰ همت منابع نیاز خواهد داشت؛ عددی که سیستم دارویی کشور تا قبل از آن به احتمال زیاد بخش عمده نیاز خود به این ماده مخدر را از طریق کشفیات پوشش می‌داده و حالا مجبور است از بازار به قیمت گزاف تأمین کند.

در این زمینه، یکی از نگرانی‌های وزارت بهداشت در خصوص تریاک موجود در بازار، کاهش شدید خلوص آن طی سال‌های اخیر است. موضوع ازاین‌قرار است که با کاهش شدید تولید این ماده مخدر در افغانستان، قاچاقچیان به دست‌کاری این ماده مخدر و مخلوط آن با مواد سربی روی آورده‌اند که نه‌تنها برای سلامتی افراد مفید نیست، بلکه برای تولیدات دارویی و بدن انسان بسیار مضر نیز شده است. ۱۴ مرداد ۱۴۰۴ حسین ذوالفقاری، دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر در جمع خبرنگاران با اشاره به نگرانی وزارت بهداشت برای تأمین موادمخدر مورد نیاز شرکت‌های دارویی گفت: «خلوص مواد کمتر شده است. نوع مواد مخدری که بسیاری از معتادان مصرف می‌کنند، مخدر‌هایی هستند که به مواد مضر مثل سرب آلوده‌اند. طبق گزارش‌های رسمی، طی هشت سال گذشته میزان خلوص مواد مخدر مکشوفه از ۲۶ درصد به ۱۱ درصد کاهش یافته است.»

حرف و حدیث‌ها پیرامون کشت تریاک در ایران بالا گرفته بود که ۱۵ مهر ۱۴۰۴ «مهدی پیرصالحی» رئیس سازمان غذا و دارو گفت: «ما کشت قانونی دو نوع شقایق را دنبال می‌کنیم، نه خشخاش.» پیرصالحی با تأکید بر اینکه بحث مطرح شده در جلسات سازمان غذا و دارو و ستاد مبارزه با مواد مخدر، «کشت خشخاش» نبوده است، می‌گوید: «بحث کشت شقایق را پیگیری می‌کنیم و منظور شقایق الیفرا و شقایق ایرانی است که قابلیت استخراج دارو‌های مخدر درمانی؛ مانند مورفین و کدئین را در کارخانه‌های داروسازی دارند؛ اما قابلیت «تیغ‌زدن و برداشت تریاک» را ندارند.»

وی در ادامه می‌گوید بااین‌حال چون محصول استخراج‌شده در کارخانه‌ها از این شقایق‌ها، ماهیتی دارویی و مرتبط با مخدر‌های درمانی دارد، لازم است فرایند کاشت و تولید تحت نظارت دقیق انجام شود و توزیع ماده تولیدشده نیز تحت کنترل و رصد قرار گیرد.» پیرصالحی تأکید می‌کند خشخاشی که برای تولید تریاک به کار می‌رود با آنچه ما پیگیری می‌کنیم متفاوت است و آن نوع برای ما و ستاد مبارزه با مواد مخدر غیرمجاز است و هیچ‌کس دنبال کشت آن نوع خشخاش نیست.»

به گزارش روزنامه «فرهیختگان» در شرایط کنونی و باتوجه‌به نیاز ۴۰۰ تا ۵۰۰ تنی داروسازان به مواد مخدر کارشناسان دو راه کاشت و یا واردات تریاک از منابع بین‌المللی را مطرح کرده‌اند. بررسی اظهارات نشان می‌دهد کارشناسان امیدی به واردات ندارند، چون هم منابع جهانی آن محدود بوده و هم قیمت تمام‌شده‌اش چندین‌برابر خواهد بود؛ اما کشت این نوع شقایق خاص به‌عنوان راهبرد بلندمدت تأمین پایدار را فراهم می‌کند، همچنین کاهش وابستگی به منابع خارجی و امکان مدیریت بهتر زنجیره تأمین را به همراه دارد که البته نیازمند همسویی چند نهاد متفاوت در کشور است. به گفته کارشناسان، با فرض قانونی شدن کاشت منبع اصلی این مواد مخدر برای مصارف دارویی، مدیریت کشت شقایق برعهده وزارت جهاد کشاورزی خواهد بود و ستاد مبارزه با مواد مخدر (با همکاری پلیس) مسئولیت نظارت امنیتی را برعهده دارد. نظارت و ردیابی زنجیره تأمین نمونه‌گیری و آزمایشگاه خلوص مجوز تولید ماده اولیه دارویی و محصول نهایی و کیفیت آن‌ها، همگی بر عهده سازمان غذا و دارو خواهد بود.