روی موج آب کوچ می‌کنیم

تغییرات آب‌وهوایی به شکلی افساربریده بر زندگی میلیاردها انسان‌ روی زمین می‌تازد و آنان را مثل تخته‌پاره‌هایی بی‌اختیار روی امواجش بالا و پایین می‌کند. بنا بر آماری که رصدخانه مهاجرت ایران با استناد به منابع بین‌المللی اعلام داشته تنها در سال ۲۰۲۲ حدود ۶۲ میلیون نفر در دنیا جا به جا شدند و بخش‌ عمده‌ای از این مهاجرت‌ها که شامل ۳۳ میلیون نفر می‌شود، به دلیل تغییرات اقلیمی و مخاطرات آن بوده است. در مقابل، ۲۸ میلیون نفر به دلیل خشونت، ناامنی و جنگ‌ها خانه و کاشانه خود را رها کرده‌اند.

بانک جهانی تخمین زده تا سال ۲۰۵۰، بیش از ۲۰۰ میلیون نفر براثر تغییرات اقلیمی در جهان مجبور به مهاجرت شوند.

به گزارش ایران مامن، در کشور ما هم از گذشته بحث عوامل طبیعی در مهاجرت‌های داخلی سهم پررنگی داشته، اما در یک دهه اخیر بیش‌ازپیش، همزمان با کاهش آب‌های زیرزمینی، خشکیدگی تالاب‌ها و دریاچه‌ها این پدیده رو به افزایش است.

خردادماه امسال «مهدی ضرغامی» عضو هیئت‌علمی دانشگاه تبریز، نسبت به‌شدت گرفتن مهاجرت‌های ناشی از تغییر شرایط اقلیمی در کشور هشدار داد و گفت: «تحت تأثیر این شرایط، ۱۰ هزار خانواده ایرانی سال گذشته از زابل خارج شدند.» اما ابعاد این مهاجرت‌ها به اینجا محدود نمی‌شود. ریزگردهایی که از سمت صحرای آفریقا و عراق وارد کشور می‌شود و اختلالات تنفسی زیادی که ایجاد می‌کند به خصوص در استان‌هایی مانند خوزستان، کاهش سرانه آب در دسترس به دلایل مختلف و یک درجه گرم‌تر شدن دمای کشور به مهاجرت‌ها دامن زده است.

به گزارش «رسالت» ایران در مقایسه با ۱۰۰ سال گذشته یک درجه سانتی‌گراد گرم‌تر شده است و بر اساس سناریوهای تغییر اقلیم تا سال ۲۰۵۰، تعداد روزهای گرم سال به ۳۰ تا ۹۰ روز افزایش خواهد یافت و درنتیجه افزایش درجه هوا، طوفان‌های شن به لحاظ فراوانی و شدت وقوع در آینده افزایش می‌یابد.

تغییر اقلیم و کمبود بارش‌های ناشی از آن؛ علل کاهش منابع آبی و خشکسالی در ایران است، به‌عنوان‌مثال در سال ۲۰۱۸، سطح بارش‌ها با افت ۲۵ درصدی منجر به وقوع کم‌آبی حتی در مناطق پرآب شمالی و شمال غربی کشور شده است. به‌علاوه در حال حاضر بیش از ۸۰ درصد جمعیت کشور اثرات بیابان‌زایی را احساس می‌کنند و پیش‌بینی می‌شود این پدیده، ۱۲ میلیون هکتار زمین را در کشور به‌صورت سالانه دربرگیرد. اگرچه برخی معتقدند این رخدادها نمی‌تواند به‌تنهایی عامل محرکه مستقیم برای مهاجرت و یا جابه‌جایی افراد باشد، اما به هر ترتیب نمی‌توان نقش محیط‌زیست به‌عنوان یک عامل اثرگذار در مهاجرت و جابه‌جایی را نادیده گرفت.

طی سالیان گذشته بسیاری از روستاها و مناطق دورافتاده در کشور براثر خشکسالی و نبود معیشت جایگزین، خالی از سکنه شده‌اند. هرچند آمار متقن و قابل اتکایی در این زمینه موجود نیست، اما خالی از سکنه شدن روستاها به علت پیامدهای تغییر اقلیم واقعیتی است که شواهد میدانی هم آن را تأیید می‌کند و ازآنجایی‌که عمده تخصص جامعه روستایی کشاورزی و دامداری است، به سمت محیطی که در آن آب‌وخاک و هوا مناسب بوده و نقش مهمی در تأمین معیشت آن‌ها دارد، کوچ می‌کنند.

در این میان، کانون‌های مهاجرفرستی، عمدتا غرب و جنوب غرب کشور است؛ استان‌هایی همچون خوزستان، لرستان و کرمانشاه که به سمت استان‌های شمالی کشور رهسپار می‌شوند و پیش‌بینی‌شده که با افزایش فراوانیِ رخداد مخاطرات طبیعی و پیامدهای ناشی از تغییرات اقلیمی، میزان جابه‌جایی‌ها در داخل مرزهای کشور در سال‌های آینده شکل جدی‌تری به خود بگیرد. اما باید در نظر داشت که استان‌های شمالی کشور مانند گیلان و مازندران در حوزه منابع آبی، حاصلخیزی خاک و سایر عوامل، ظرفیت و تاب‌آوری مشخصی دارند.

پژوهش خبرگزاری «ایرنا» سال ۹۷ در گفت‌وگویی با دکتر «اسدالله نقدی» استاد دانشگاه و متخصص مسائل توسعه و مطالعات شهری نوشت: قبلا عامل محرک برای مهاجرت، تفاوت کیفیت و مواهب زندگی و تفاوت درآمد بود اما در شرایط موردبحث، خود زندگی تشدیدکننده مهاجرت است. برای مثال درگذشته، فرصت‌های شغلی در روستاهای زنجان، میانه و اردبیل، درود و کبودرآهنگ کم بود و زمین پاسخگوی همه اعضای روستا نبود و گروهی به شهرهای مختلف به‌ویژه باقرآبادها یا شادآبادهای تهران برای فرصت‌های شغلی بهتر مهاجرت می‌کردند، ولی اتفاقی که در سال‌های اخیر به‌ویژه در ۱۰ سال گذشته رخ‌داده، این است که اساسا، برخلاف موج قبلی مهاجرت که فرد امکان بقا در روستا را داشت و تنها باهدف بهبود شرایط زندگی مهاجرت می‌کرد، اکنون جبر و ضرورت بقای روستائیان موجد و موجب رانده شدن است. بنابراین موضوع تفاوت کیفیت زندگی نیست. موضوع خود زندگی است، موضوع بقا است.

به گفته این متخصص، در مهاجرت‌های احتمالی آینده موضوع ظرفیت و تحمل اکولوژیکی مقاصد هم مدنظر است، به‌عنوان‌مثال کسی که از اهواز مهاجرت می‌کند قاعدتا نمی‌آید به شهری مثل ایلام که خود آن شهر هم در آستانه مشکلات محیط زیستی مانند کم‌آبی و ریزگرد قرار دارد. در ضمن مدیران و برنامه ریزان نیز باید به این امر توجه و دقت داشته باشند که موضوع حفره‌های جمعیتی از اهمیت زیادی برخوردار است زیرا موج‌های مهاجرتی از آن مناطق به مناطق مرکزی خیلی در راستای منافع بلندمدت و ملی کشور نیست

با وجود مشکلات در هم پیچیده اقلیمی که از زیر پا تا بالای سرمان گسترده است؛ از فرونشست زمین تا مساله ریزگردها و … آب در این بحران‌ها نقش حیاتی را دارد و باید اظهارات «عیسی منصوری» متخصص مطالعات توسعه در نشست تخصصی «آب، توسعه و مهاجرت اقلیمی» را یادآور شد که بیان داشته است: در سال ۱۹۸۰ منابع آبی کشورمان در حالی ۱۴۰ میلیارد مترمکعب بود که با ۳۶ میلیون نفر جمعیت مواجه بوده‌ایم. امروز اما با حدود ۹۰ میلیارد مترمکعب و ۸۷ میلیون نفر جمعیت با کاهش ۳۰ درصدی، بحران تازه‌ای را تجربه می‌کنیم. به‌خصوص که در مصارف آبی ۳۴ درصد افزایش را هم به ثبت رسانده‌ایم.

بااین‌حال در شرایطی که به‌دلیل کمبود آب، مهاجرت‌ها در مقیاس جهانی ۱۰ درصد افزایش‌یافته، ایران هیچ‌گونه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری در حوزه تغییرات اقلیمی انجام نداده و در این حوزه از میان ۶۳ کشور، جایگاه شصت و سوم را از آن خودکرده است و طبیعتا در چنین وضعیتی، مهاجرت‌های داخلی روزبه‌روز افزایش می‌یابد.