ورود شریعتمداران به دولت

ناظران و پژوهشگرانِ مسایل افغانستان، یکی از عوامل آغاز انحطاط این کشور پس از تسلط طالبان بر آن را ورود شریعتمداران به دولت (به معنای مجموعه ی قوا) و تشکیل امارت اسلامی و کابینه ی یکدست می دانند.

هفته ی گذشته اعضای این امارت یا کابینه به ریاست «محمد حسن آخوند» معرفی شد و طالبان برخلاف وعده شان، از هیچ یک از دیگر گروه ها، مذاهب، اقوام و قبایل استفاده نکردند و همه پشتون و طالبِ قشریِ اهل سنت و جماعت هستند.

ترکیب این امارات و کابینه، بیانگر آن است که طالبان قصد تحقیر، فشار و حتا سرکوب منتقدان و مخالفان و دیگر اقوام، گروه ها و مذاهب دارند. در همین ارتباط دفتر حقوق بشر سازمان ملل مستقر در ژنو روز جمعه نوزدهم شهریور ۱۴۰۰ نسبت به وخیم‌تر شدن سرکوب معترضان در افغانستان هشدار داد و اعلام کرد: نیروهای طالبان با شلاق و چماق به آنها حمله و در مواردی به سمت اعتراض‌کنندگان گلوله جنگی شلیک می کنند و ظرف هفته ی گذشته دست‌کم چهار نفر از آنان به دست نیروهای طالب کشته شده‌اند.

ورود شریعتمداران به دولت در جوامع اسلامی، مسبوق به سابقه است و در ایران عصر مشروطیت نیز چنین اتفاقی افتاد و «مجدالاسلام کرمانی» نویسنده ی ایرانی آن عصر، که زمانی رییس طلاب حوزه ی اصفهان بود یکی از عوامل انحطاط مجالس ملی پس از پیروزی نهضت مشروطیت را ورود شریعتمداران به دولت (به معنای مجموعه ی قوا) و عضویت در مجالس می داند.

او می نویسد که ورود آنها به مجلس « این عیب بزرگ داشت که عنوان مشروطیت را که به کلی خارج از امور دیانت بود، داخل در امور دیانت کردند و مثل سایر مسایل شرعیه، رای و عقیده ی شرعی را در آن مدخلیت دادند…» (تاریخ انحطاط مجلس، ص ۲۸۴).

از دیدگاه صاحب نظران، سخن مجدالاسلام کرمانی هوشمندانه ترین نقدی است که بر جریان شرعی کردن مشروطیت ارایه شده است و او پیشتر نیز از برخی شریعتمداران که با همکاری درباریان مظفرالدین شاه و عوامل روس، مقدمات سقوط حکومت «صدراعظم ترقی خواه و فرهنگ پرور ایران» یعنی میرزا علی خان امین الدوله را فراهم کردند انتقاد کرده بود.

به گواهی تاریخ، روحانیون روشن بین مانند شیخ هادی نجم آبادی، بیش از دیگران از امین الدوله و ایجاد مدارس جدید حمایت کردند اما دولت او «دولت مستعجِل» بود زیرا عوامل داخلی یعنی درباریان و شریعتمداران سنتی، دست در دست عوامل خارجی، به ویژه دولت روسیه، مقدمات سقوط او را فراهم کردند.

به اعتقاد مجدالاسلام کرمانی، امین الدوله وارث حکومت فاسدی بود که امین السلطان برای او به ارث گذاشته بود. در سیاست خارجی، روس ها در همان آغاز به دشمنی با او برخاستند زیرا اقدام های او در پیشبرد معارف و فرهنگ، مایه ی آگاهی مردم می شد. روس ها  که خود «حکومت استبدادی» داشتند در تاریخ جدید ایران، دشمنان سرسخت آزاداندیشی و دموکراسی در کشور ما بوده اند.

امین الدوله در سیاست داخلی هم بر خلاف امین السلطان، مخالف مداخله ی شریعتمداران در سیاست بود، «پس دستشان را از دخالت در امور حکومت کوتاه کرد و به مخالفت هایشان با پیشرفت و ترقی و تجدد در امر آموزش مدارس در ایران، وقعی ننهاد.» تا آنجا که توانست مانع تجاوز «اجزای دربار» به مال دولت شد. او برای سامان بخشیدن به اوضاع آشفته ی مالی ایران و برای تعدیل جمع و خرج مملکت، نخستین اصلاحات را «با قطع مواجب غیرضروری درباریان و مردم بیکاره» آغاز کرد.

امین الدوله « کاغذ ناخوانده را مُهر نمی کرد و به کسی بی جهت پول نمی داد» و «احکام ناسخ و منسوخ» را به گوش نمی گرفت و «راه مداخل درباریان را مسدود کرد» از این رو، به دشمنی با او برخاستند. زیرا امین الدوله نمی گذاشت آنان مانند گذشته در کلیه امور مملکت مداخله نمایند… (تاریخ انحطاط مجلس، ص ۱۶۴).

به گفته ی مجدالاسلام کرمانی «جهتی دیگر هم برای عداوت آقایان و درباریان با امین الدوله پیدا شد … و آن این است که او مردی دانشمند بود، می دانست که ترقی مملکت بدون توسعه معارف امری محال است، پس اولین اقدام امین الدوله در توسعه معارف بود و شروع کرد به تاسیس مکاتب و مدارس به اسلوب جدید…» (همان ، ص ۱۶۵).

این اقدام های امین الدوله موجب رنجش و دشمنی درباریان و آقایان سنتی شد و بدین ترتیب نظام مشروطیت ایران و آن چه که به نام دموکراسی پارلمانی می شناسیم در چنبره ی مخالفت افراد ضدمشروطه، ناکام ماند، خون ها و زحمت های مردم و مشروطه خواهان هدر رفت و صدا و فریاد روشنفکران و روزنامه نگاران در تاریخ آن دوره گم شد.

۲۰ شهریور ۱۴۰۰