«چکیست»‌های روس و دو روی سرنوشت

روس‌ها معنی این جمله را که «چیزی به نام چکیست(chekist) سابق وجود ندارد» به خوبی می‌فهمند. اصطلاح چکیست از کمیسیون فوق‌العاده روسی دوران بلشویک یعنی عبارات (VChK) با تلفظ (cheka) گرفته شده است؛ کمیسیونی که در سال ۱۹۱۷ به عنوان اولین آژانس امنیتی دولتی دوران شوروی تشکیل شد.

در دهه ۱۹۴۰ پست های اطلاعاتی به عنوان روابط مادام العمر بین چکیست ها و دولت شوروی تلقی می شدند و حتی پس از بازنشستگی نیز استمرار داشتند. در نقل‌قولی منتسب به «ژوزف استالین» «چکیست تنها دو راه دارد: ترفیع یا زندان».

دکتر «کوین ریله» کهنه سربازی که سی سال در نهادهای ضد اطلاعاتی آمریکا خدمت کرده و اکنون در مرکز مطالعات و امنیت دانشگاه «می.سی.سی.پی» تدریس می کند، مدعی است پاسخ به این دوگانه استالینیستی بستگی به این دارد که از چه کسی سئوال شود.

ریله نویسنده کتاب «فراریان شوروی: افشاگری افسران اطلاعاتی …» (انتشارات دانشگاه ادینبورگ ۲۰۲۲) این موضوع را در مقاله ای در مجله بین المللی اطلاعات و ضد اطلاعات مورد بحث قرار داده است. او در این مقاله با عنوان «زندگی های پس از کا.گ.ب: آیا چیزی به عنوان چکیست سابق وجود دارد؟» این مفهوم را با ارجاع به سازمان اطلاعاتی روسیه یعنی سرویس اطلاعات روسیه(SVR)، سرویس امنیت فدرال(FSB) و سرویس اطلاعات فدرال (FSO) که همگی ریشه در چکای دوران شوروی دارند بررسی کرده است.

به باور نویسنده تاریخچه سازمان های چکیست مملو از افسرانی است که دارای سابقه نظامی هستند؛ افرادی که پس از پایان خدمت ظاهراً بدون الزام به همکاری با سرویس های اطلاعاتی مشاغلی را دریافت کرده اند.

با این حال از زمان روی کار آمدن «ولادیمیر پوتین» کرملین محدودیت‌های شدیدی بر فعالیت پس از بازنشستگی پرسنل اطلاعاتی سابق اعمال کرده است. بر مبنای قوانین جدید (از سال ۲۰۱۹) بازنشستگان سازمان های اطلاعاتی به هیچ دلیلی حق ندارند پنج سال بعد از بازنشستگی روسیه را ترک نمایند. دسته دیگری از بازنشستگان اطلاعاتی دوران پوتین وجود دارد که وارد مشاغل تجاری یا سیاسی شده اند. بسیاری از آن‌ها ارتباطات اطلاعاتی خود را حفظ می کنند و به انجام الزامات خدماتی ادامه می دهند در حالی که احساس غرور برای خدمات دولتی خود نشان می دهند. این همکاری البته مزایای سیاسی و اقتصادی در پی دارد.

طیف مقابل این افراد فراریان سازمان اطلاعات روسیه هستند. بعد از جنگ جهانی دوم حدود ۱۵۰ نفر از افسران سازمان اطلاعات دوره شوروی به آمریکا گریخته اند. اطلاعات موجود نشان می دهد بسیاری از این افراد شناسایی، بازداشت و اعدام شده اند. ترورهای دولتی برای کشتن فراریان در دوره جنگ سرد بسیار رواج داشت. با این حال پس از سال ۱۹۶۱ در نتیجه فرار خبرساز دو مامور دولت شوروی یعنی «نیکولای خوخلوف» و «بوگدان استاشینسکی» این روند کمی تغییر کرد.  به باور ریله برخورد با «الکساندر لیتویننکو» و «سرگئی اسکریپال» از ترور دولتی روسیه برای مقابله با فراریان روس حکایت دارد.

شواهد متعددی از سوء استفاده از عنوان چکیست های سابق برای توجیه سفر یا فرار وجود دارد. به باور ریله در اوایل سال ۱۹۴۶ برخی از سازمان های اطلاعاتی غربی در خصوص لزوم اصالت‌سنجی از مدعیان چکیست های سابق یا همان عوامل فراری از روسیه تاکید کردند. ذیل این هشدارها مقام های اطلاعاتی آمریکا با فراریان دوران جنگ سرد به مانند «آناتولی گولیتسین»، «اولگا فارماکوفسکایا»، «یوری نوسنکو» و دیگران اغلب با بدبینی برخورد می کردند. با این حال این نگرش در سال های اخیر به طول قابل توجهی تغییر کرده است.