هیات‌های امروز و دیروز؛ هفت تفاوت اساسی

عزاداری در ایران، ریشه بسیار دیرینه و در پیش از اسلام دارد و حتی به اسطوره های ایرانی (در داستان قتل «سیاوش» یا کشتن «سهراب» به دست پدر و…) باز می گردد. اما هیات های مذهبی در ایران، به‌عنوان کنش های جمعی و نسبتا منسجم برای برپایی شعایر مذهبی محدود، با تمرکز بر شخصیت امام حسین (ع) و عاشورا، پیشینه چندقرنه دارند (عزاداری های جمعی قابل توجه از زمان «آل بویه» در قرن چهارم ثبت شده) و به ویژه پس از عصر صفوی تقویت شده و استمرار یافتند.

در عصر پهلوی اول، اگرچه در سال های پایانی دولت رضا شاه، با شعایر و نمادهای مذهبی و شیعی مقابله شد، اما در عصر محمدرضا شاه مجددا آیین های مذهبی رونق گرفت و هیات های مذهبی در شهر و روستا فعال شدند و به ویژه در ایام محرم، مناسک عاشورایی را مدیریت کردند.

نگارنده به اقتضای سن، هیات های مذهبی پیش و پس از انقلاب را از نزدیک تجربه کرده است (پیش از انقلاب در زادگاهم «رینه» و هم اکنون در شهرهای مختلف، به ویژه شهر «قم»). در ادامه برخی از تفاوت های هیات های مذهبی در سال های اخیر با پیش از انقلاب، به صورت مقایسه ای بیان می شود. بدیهی است که این نکات شامل همه هیات ها نیست، اما متاسفانه روند فعالیت های هیات های مذهبی به سمت و سویی است که اگر از آن پیشگیری نشود، دامن بقیه هیات را نیز می گیرد.  در این زمینه در ادامه نکاتی می آید:

اول: هیات های مذهبی سابق عمدتا غیرسیاسی و مستقل بودند و اما اکنون بسیاری از هیات ها سویه سیاسی جدی یافته و برخی از هیات ها مطالبات سیاسی اصحاب قدرت را همانگونه که از آنان خواسته می شود، توجیه و نهادینه می کنند.

دوم: هیات های مذهبی قبلا تشکیلاتی روان و کاملا منعطف داشت و اما اکنون بسیاری از هیات ها به سوی نظمی آهنین و نفوذناپذیر در حرکت اند. به همین جهت سابقا هر مداح حتی غیرحرفه ای هم اگر اراده می کرد می توانست برای عزاداران مرثیه بخواند و اما اکنون حضور پشت میکرفون برای مداح معمولی، گذشتن از «هفت خان رستم» است.

سوم: هیات های مذهبی قبلا، منبع درآمد نبود، ولی اکنون دست کم بسیاری از مداحان، صاحبان بلندگوها، سازندگان و فروشندگان طبل، عَلَم، زنجیر، لباس مشکی و کتل ها، از روی مناسک حسینی ارتزاق می کنند و چه بسا این امکانات را خداوندان زر و زور و تزویر، از «چین» وارد می کنند.

چهارم: از جهت کارکرد هیات ها قبلا عمدتا انسجام بخش و همبستگی آفرین بودند اما امروزه خود هیات ها در موارد قابل توجهی در رقابت سیاسی و غیرسیاسی با هم و در معارضه با افراد مستقل و منتقد، گاه منشا اختلاف و واگرایی در جامعه اند.

پنجم: نغمه‌های هیات ها در سابق ساده، بی پیرایش و از روی اشعاری مشهور و رایج بود اما امروزه بر روی خلق نغمات نو، مداحان همراه با نوچه ها با هم رقابت می کنند و حتی از خوانندگان ترانه های پیش از انقلاب (چه بسا زن)، نغمه وام می گیرند و پیوسته در رقابت با هم در صدد تولید نغمات و محتوایی تازه مشغولند که اصل زلالی و معنویت هیات ها را تحت الشعاع قرار می دهد.

ششم: در بسیاری از هیات های مذهبی پیش از انقلاب، علاقه‌مندان به این گونه تشکل های مذهبی، حول یک شخصیت معنوی و نسبتا با سواد مذهبی گرد هم آمده و در برخی از هیات ها تفسیر قرآن، درس اخلاق و… در کنار ادعیه و برگزاری مناسک رواج داشت. اما گرایش فعلی هیات ها محور شدن برخی مداحان و دورماندن از قرآن و تفسیر قرآن و… است که پیمودن کجراهه ای است و بخشی از تحریفات و کنش های افراطی و سطحی در هیات، به همین نکته باز می گردد.

هفتم: شمار زیادی از هیات های مذهبی از سادگی، خلوص و معنویت که فلسفه وجودیشان بود، به سوی مکان هایی جهت رقابت سیاسی، تظاهر به شکوه و جلال، تقید به تجملات، سَبک تراشی در عزاداری، کارنوالی شدن، نوچه پروری و… سیر می کنند و به همین جهت خود هیات های مذهبی در درازمدت در مظان آن قرار دارند که در سطح ملی، جدای دور افتادن از غایات نهضت حسینی، منشا و علل اختلافات و گسست سنگین شده و نتیجه نهایی این شیوه تدبیرها در شعایر، بلاشک، دین گریزی و دین ستیزی است.

در میان آیین های پس از اسلام ایرانیان، هیچ یک به اندازه «فرهنگ عاشورا» توان ایجاد همبستگی دینی، مذهبی و حتی ملی را ندارد. به همین دلیل آسیب شناسی و آسیب زدایی از این دستاورد بزرگ، کاری ضروری است. با توجه به این نکته، به نظرم شیوه تدبیر مناسک و شعایر عاشورایی نیاز به اصلاح جدی دارند، وگرنه عکس فلسفه وجودیش، دچار بدکارکردی‌های گاه غیرقابل جبران می شوند. مسیر هیات مذهبی باید غیرسیاسی و معنوی بمانند و پرچم حسینی باید از عاملی برای تسویه حساب های سیاسی و غیر سیاسی، کاملا دور بمانند.

* نوشتارهای ستون مداد مشکی صرفا دربردارنده نظرات نویسنده است و به واسطه تنوع آرا و دیدگاه‌ها انتشار می‌یابد