خِرَد و دموکراسی؛ نیاز ایران و لبنان

به باور خردمندان و صاحبان فکر و اندیشه‌ی سیاسی، عقلانیت (خِرَد) و دموکراسی در واقع راهکار و شیوه ای مفید و موثر است که حکومت کردن بر جامعه‌های متنوع مانند ایران و لبنان را ممکن می کند. به بیان دیگر، خرد و مردم سالاری، مقوله و سیستمی است برای کنترل صلح آمیز تنوع در جوامع متکثر مانند ۲ کشور یاد شده.

اهمیت به کار بستن این شیوه و سیستم از آن رو است که در جوامع متنوع و متکثر مانند ایران و لبنان، هر طرف و رییس هر قوم و ایل و طایفه و فرقه و رهبر هر مذهب متفاوتی از اسلام و مسیحیت، تفسیر خاص خود را از آموزه های آن طایفه و مذهب به مردم یا پیروانشان القا یا تحمیل می کنند و میزان سوء استفاده از قدرت و بلند پروازی های خود را افزایش می دهند.

عقلانیت و دموکراسی، بلند پروازی های آنان و در حقیقت بلند پروازی های «قدرت» و «سیاست» را کاهش می دهد تا به دنبال ترویج زندگی نیکو با تعاریف مذهبی نباشند بلکه در پی حفظ خود زندگی مسالمت آمیز باشند زیرا رهبران و روحانیون و مفسران مذهبی و طایفه ای و پیروانشان با عقاید متفاوت نمی توانند در باره ی این که زندگی نیکو چیست هم نظر باشند.

اساسی ترین اصلی که در عقلانیت و دموکراسی ارج نهاده می شود “اصل مدارا یا رواداری” است. مطابق این اصل ” لازم نیست شهروندان یا هم وطنان در باره مهم ترین چیزها توافق نظر داشته باشند بلکه هر فرد خودش باید انتخاب کند آن چیزها چه هستند و در این میان، شهروندان و نیروهای نظامی و انتظامی و دولت، حق دخالت در حوزه خصوصی افراد را ندارند. مرزهای مدارا و رواداری تنها زمانی نقض و در نوردیده می شود که اصل رواداری زیر سوال برود و دولت، احزاب و شهروندان برای رسیدن به هدف و مقصود خود به خشونت متوسل شوند”.  از این منظر، عقلانیت و دموکراسی چیزی نیست جز وسیله ای برای محافظت از شان و منزلت انسان و ابزاری عملی برای حل تعارض هایی که در حکومت ها و جوامع دارای تنوع مانند جامعه ایران و لبنان، وجود دارد.

در ۲ حکومت و جامعه ی یاد شده، تنوع و آزادی هست اما عقلانیت و دموکراسی نیست. آزادی به دموکراسی مربوط است اما با آن یکی نیست. ممکن است دولت ها و جوامع آزاد باشند اما دموکراتیک نباشند. مانند آلمان در سده ی نوزدهم، سنگاپور و هنگ کنگ در سده ی بیستم و ایران و لبنان در سده ی بیست و یکم.

در جامعه ی متنوع و متکثر ایران به علت ساختار نظام فقهی و ولایی و وجود نظارت استصوابی شورای نگهبان، دموکراسی نیست اما شبه دموکراسی (حضور احزاب و رسانه ها و انتخابات) هست و در جامعه ی متنوع و متکثر لبنان هم به علت ساختار نظام طایفه ای و مذهبی، دموکراسی نیست بلکه شِبه دموکراسی (دموکراسی توافقی بر مبنای تقسیم قدرت میان طایفه ها و گروه های هویتی مختلف) وجود دارد. اما این شِبه دموکراسی ها به دولتی ضعیف و تدارکاتچی و ناکارآمد و نیز به بی ثباتی بلند مدت منجر شده و می شود.

اگر جوامع متنوع و متکثری مانند ایران و لبنان اصول عقلانیت و دموکراسی حقیقی را نپذیرند یا از آن دور شوند و سعی کنند هویت ملی را بر اساس ساخت روحانیت یا نژاد یا طایفه و مذهب تعریف کنند راه تعارض و نزاع خشونت بار را باز کرده اند. ایران و لبنان، مصیبتِ چنین تعارض و نزاع هایی را به ترتیب در دوره ی پیش، حین و پس از مشروطیت و جنگ های داخلی (۱۹۹۰- ۱۹۷۵) به چشم دیده اند و اکنون نیز شرایط برای تکرار نزاع ها و خشونت های گروهی و جناحی و طایفه ای مهیا است.

عقلانیت و دموکراسی چون به انسان و شهروندان حاکمیت قانون، توانایی انتخاب فردی، استقلال فردی، حق حاکمیت خصوصی و حق بنیادینِ حفظ شان و منزلت آنان می دهد و از دیگر حقوق شامل حق آزادی قلم و بیان، آزادی اجتماعات و تظاهرات مسالمت آمیز، آزادی عقاید، حق رای، حق شرکت در حکومت و نظارت بر آن، حق برابری در برابر قانون و حق تنوع، حفاظت می کند از این رو نیاز مبرم امروز جامعه ی ایران و لبنان است و موجب آگاهی اجتماعی، سازمان یابی اجتماعی، افزایش اقتدار دولت، رشد اقتصادی و توسعه سیاسی و فرهنگی می شود.

لازمه ی دستیابی به موارد بالا، تغییر نگرش و جهان بینی و نیز اصلاح ساختارهای سیاسی و قانونی مانند قانون اساسی است.

 دکتر حسن سلامی پژوهشگر و استاد دانشگاه