برجام چگونه از بن‌ بست خارج می‌شود؟

با روی کار آمدن دولت سیزدهم، مذاکره‌کنندگان تازه‌نفس ماموریت خواهند یافت تا پرونده توافق هسته‌ای را با فرمان جدید یعنی «عبرت گرفتن» از تجربه دولت «حسن روحانی» و «بی اعتمادی مطلق» به غربی‌ها خصوصا کاخ سفید پیش ببرند.

خط قرمز تهران، ورود مطالبات جدید به مذاکرات است یعنی محورهای مربوط به فعالیت‌های منطقه‌ای، برنامه موشکی و اخیرا عملیات پهپادی.

در سوی مقابل، آمریکایی‌ها صریحا اعلام کرده‌اند زیر بار لغو تحریم‌های غیربرجامی و شرط اخیر جمهوری اسلامی یعنی ارائه تضمین برای خارج نشدن مجدد از توافق هسته‌ای نخواهند رفت.

مجموع این شرایط، نگرانی‌ها از به سرانجام نرسیدن مذاکرات را افزایش داده است و آمریکایی‌ها را به فکر انداخته تا روی انواع فشار و تحریم‌های جدید به عنوان بدیل شکست برجام برنامه‌ریزی کنند.

در این شرایط، به نظر می‌رسد چاره کار به‌رسمیت‌شناختن یا تن دادن به «بی‌اعتمادی مطلق متقابل» است به این معنا که واقعیات سیاسی و بین‌المللی سرنوشت توافق را مشخص کند نه اوراق امضاشده از سوی طرفین برجام.

همچنان که اقتصاددان‌های لیبرال اعتقاد دارند شاخص‌های اقتصادی، حرکت کفه‌های عرضه و تقاضا و قیمت‌ها را باید واقعیات خودِ بازار تعیین کند، رئالیست‌های سیاسی هم می‌گویند چاره‌ای جز پذیرش واقعیات بین‌المللی (عناصر اصلی و تعیین‌کننده مبتنی بر قدرت) نیست.

یکی از این واقعیات اینکه تقریبا هیچ پیمان و قراردادی نمی‌تواند مانع از تصمیمات سیاسی دولت‌ها خصوصا دولت‌های قدرتمند شود. از این منظر حتی اگر برجام در سنای آمریکا هم تصویب می‌شد، مقابل اصرار ترامپ شانسی برای دوام نداشت.

نمونه‌های تسلیم حقوق و معاهدات بین‌المللی مقابل مولفه‌های قدرت و اراده دولتمردان در تاریخ روابط بین‌الملل کم نیست؛ از برگزیت انگلیسی‌ها تا پاره‌شدن قرارداد سال ۱۹۷۵ الجزایر به دست صدام حسین که به جنگ هشت ساله انجامید.

این در حالی است که خیلی‌ها می‌گویند اگر طی سال‌ها بعد از انعقاد برجام هزینه‌های اقتصادی خروج از توافق هسته‌ای برای آمریکا افزایش می‌یافت، شاید «دونالد ترامپ» تصمیمی دیگر در قبال توافق هسته‌ای می‌گرفت.

در مجموع، بازگشت به همان نسخه اولیه برجام شاید تنها چاره برای خروج از بن بست مذاکرات باشد؛ اقدامی که ضمن رفع بخش مهمی از تحریم‌ها، می‌تواند راه تنفس جمهوری اسلامی را بگشاید. آن وقت همانقدر که دست واشنگتن برای خروج دوباره از برجام بازخواهد بود، تهران هم طیف گسترده‌تری از انتخاب‌های سیاسی، اقتصادی و امنیتی را پیش رو خواهد داشت.

محمد موسی کاظمی