تجربه یا توهم نزدیک به مرگ؟

در غیاب برنامه‌های پرمخاطب رمضانی مانند «ماه عسل»، شو تلویزیونی مانند «زندگی بعد از زندگی» توانست مخاطبان زیادی پیدا کند؛ برنامه‌ای که طی سه سال گذشته مهمانانش در یک چیز مشترک بودند و آن تجربه نزدیک به مرگ (Near-Death Experience, NDE).

در رمضان ۱۴۰۱ تعداد بینندگان این برنامه در وبگاه تلوبیون بیش از ۲ میلیون بوده‌ و بخش‌های مختلفی از این برنامه و گفت‌وگو با «تجربه‌گران مرگ» در فضای مجازی بازنشر و بازتاب یافت.

طبق آمار مرکز تحقیقات صدا و سیما، فصل سوم این برنامه با ۱۴ درصد مخاطب و ۸۱ درصد رضایت، پربیینده‌ترین برنامه مناسبتی رمضان ۱۴۰۱ بوده است. میهمانان این برنامه از نقاط مختلف ایران و دیگر کشورها انتخاب می‌شوند.

به ادعای «عباس موزون» مجری و تهیه‌کننده زندگی بعد از زندگی میهمانان برنامه از ۷۰ فیلتر راستی‌آزمایی مناسب بودن زمان و کیفیت تجربه وجود شاهد دوم و… عبور می‌کنند و در نهایت یک نفر از پنجاه مورد انتخاب می‌شوند. در این برنامه از ۱۲ کارشناس این موضوع شامل استادان حوزه ، موبد زرتشتیان ایران و خاخام اعظم یهودیان و دو پروفسور آلمانی که صاحب نظر و دارای کتاب دربارهٔ این موضوع و پیشینه آن هستند و نیز متخصصان بیهوشی و پزشکانی که در این زمینه تجربه حرفه‌ای دارند استفاده شده‌ است.

علاوه بر این، داده‌کاوی ایرنا درباره واکنش توئیتری نسبت به این برنامه نوشته بیش از ۸۰ درصد کاربران با عبارت‌های مثبت و به طور واضح اعلام حمایت و رضایت خود را اعلام کردند.

این در حالی است که گفته‌های منتقدان این برنامه جنجالی هم بسیار قابل تامل به نظر می‌رسد. «عبدالرضا داوری» مشاور سابق «محمود احمدی نژاد» در این باره نوشته تجربه نزدیک به مرگ واقعیتی عینی اما تابع عملکرد مغز است. مثلا در این تجربه، زن فرانسوی از گفت‌وگو با ناپلئون یا مسیح خبر می‌دهد همانطور که یک ایرانی شیعه از ملاقات با حاج قاسم یا امام حسین و تقدس‌دهی به این تجربه خطاست.

انتقادها از زندگی بعد از زندگی حتی در میان روحانیون نیز پررنگ بود. به گفته «رضا غلامی» رئیس مرکز پژوهش‌های علوم انسانی اسلامی صدرا، انتظار می‌رفت برنامه تحت نظر یکی از اندیشمندان برجسته‌ این عرصه طراحی و اجرا گردیده و سوء‌برداشت‌هایی که به وجود می‌آورد رفع شود. بحث مرگ و حالات قبل و بعد از مرگ، جزو پیچیده‌ترین مباحث دینی است و به جرأت می‌توان گفت که علمای ما قادر به پاسخ به خیلی از سوالات درباره جزئیات حالات مرگ و حیات پس از مرگ نیستند.

هر چند بسیاری از حامیان برنامه‌های اینچنینی مزیت آن‌ها را تقویت «مرگ‌اندیشی» و انگاره‌های مذهبی در جامعه تلقی می‌کنند اما ناگفته پیداست که با وجود ایجاد ظاهر علمی و اطلاق عنوان «محقق» به مجری برنامه، نبود امکان تکرار و تجربه‌پذیری و نیز ابطال‌پذیری، آن را فرسنگ‌ها از مفهوم علوم دور ساخته است.

علاوه بر آن‌که مشخص شده افراد در این دست تجربه‌ها به دلیل اینکه مجبور به نزدیک کردن مشاهداتشان با ادراک مخاطب بوده‌اند، عمدتا روایاتی تحریف‌شده و به مرور زمان متغیر ارائه داده‌اند مانند خواب‌هایی که تعریف آن با صحنه‌های مشاهده شده تفاوت‌هایی جدی می‌یابد و از این رو، به سمت توهم سوق پیدا می‌کند.

در این میان تقدس دادن به تجربه‌های کاملا شخصی که آزمودن آن برای دیگران ناممکن است از دید برخی می‌تواند کارکردهایی معکوس یافته و ته‌مانده اعتقادات بسیاری را هم با تلاطم‌هایی جدی مواجه سازد.

و اما در چارچوب دیدگاه‌های علمی ارائه شده در این زمینه شماری از محققان می‌گویند، رویدادهای زندگی ما ممکن است به عنوان یک پیوستار در ذهن وجود داشته‌ باشد و ممکن است در شرایط شدید استرس روانی و فیزیولوژیکی بار دیگر یادآوری شوند.

یک تئوری دیگر این است که وقتی به مرگ نزدیک می‌شویم، خاطرات ما ناگهان خود را «تخلیه» می‌کنند، مانند محتویات یک سطل که ریخته می‌شود. این می‌تواند به دلیل نابودی قشر مغز باشد که باعث ایجاد آبشاری از تفکرات ذهنی می‌شود. اما مرور زندگی معمولا به‌عنوان تجربه‌ای آرام و منظم گزارش می‌شود، کاملا بر خلاف آن نوع آبشار آشفته تجربه‌های مرتبط با نابودی قشر مغز.

در تازه‌ترین تحقیقات در این زمینه و به گزارش «گاردین» آزمایش ثبت‌شده ۳۰ ثانیه پیش و بعد از توقف ضربان قلب یک مرد رو به مرگ، نشان می‌دهد که او در آخرین لحظات زندگی تغییراتی را در انواع مختلف امواج مغزی از جمله امواج آلفا و گاما تجربه کرده‌ است. این مطالعه مشخص می‌کند که فعل و انفعالات بین انواع مختلف امواج مغزی پس از توقف جریان خون در مغز همچنان ادامه دارد.

طبق این اطلاعات، محققان احتمالات جالبی را مطرح کرده‌اند. آنان بر این باورند، با توجه به اینکه فعالیت امواج آلفا و گاما در فرآیندهای شناختی و یادآوری حافظه در افراد سالم دخیل است، چنین فعالیتی می‌تواند آخرین «یادآوری دوران زندگی» را که ممکن است در حالت نزدیک به مرگ اتفاق بیفتد، اثبات کند.