دماسنج فضای خانواده روی تبلت کودکان

اینترنت و فضای مجازی به بخش انکارناپذیر زندگی کودک و بزرگسال تبدیل شده و به تبع این وضعیت و فرصت‌های فراگیر شدن دسترسی به شبکه جهانی، آسیب‌های آن نیز گسترش می‌یابد. در ارتباط با این آسیب‌ها تازه‌ترین خبر راه اندازی اینترنت کودکان بود که وزارت ارتباطات میانه شهریور از آن رونمایی کرد.

هر چند فضای مجازی دربردارنده امکاناتی برای فراگیر شدن ارتباطات و آموزش و … است در کنار این مزایا خطراتی مانند قرار گرفتن در معرض محتوای نامناسب، مزاحمت سایبری و نقض حریم خصوصی کودکان و انواع سوء استفاده از آن‌ها نیز وجود دارد.

مینا بن‌راضی مدرس روانشناسی در دانشگاه و روان‌درمانگر به پرسش‌هایی درباره حضور کودک در فضای مجازی پاسخ داده است. به گفته وی در خانواده‌هایی که فضای عاطفی سردی دارند فضای مجازی مامنی برای کودک است، تا تنهایی‌اش را با آن پر کند و این یک مکانیزم جبرانی است بنابر این می‌توان تبلت و گوشی در دست کودکان به نوعی را دماسنجی خانوادگی دانست.

چطور می‌توانیم برای نجات کودک از غرق شدن در فضای مجازی، عملکردهای مثبتی مثل کتاب خواندن را وارد فهرست عادت‌های او کنیم؟

فضای مجازی به نوعی یک نسل جدیدی از فضای روابط اجتماعی است. فضای مجازی، میان خانواده‌ها و به‌خصوص نسل کودک و نوجوان به‌خاطر جذابیت‌هایی که دارد بسیار طرفدار پیدا کرده است. فضای مجازی مانند تیغ دو لبه است که می‌تواند کارکرد مثبت و هم زمینه‌های منفی ایجاد کند.

اما اینکه ما چگونه فضای مجازی‌ را مدیریت کنیم بحثی است که باید بدانیم این وابستگی را در کجا باید جست و جو کرد. صرفا نمی‌توانیم بگوییم تنها یک عامل فردی و شخصی است بلکه خانواده‌ها بسیار در این وابستگی دخیل هستند. بنابراین هرقدر تعاملات مثبت بچه‌ها با خانواده افزایش یابد به همان نسبت آمار استفاده از فضای مجازی پایین می‌آید.

هنگامی که می‌خواهیم یک وابستگی را از کودک کم کنیم باید چیز دیگری در اختیار او قرار دهیم. به عنوان مثال اگر بخواهیم به جای گوشی و تبلت، کتاب در اختیار کودک قرار دهیم، باید در ابتدا کارهایی انجام دهیم که به همان اندازه کتاب خواندن نیز برای کودکمان جذاب باشد.

در ابتدا مهمترین چیزی که وجود دارد این است که والدین به عنوان الگو هستند، والدینی که مدام سرشان در گوشی و فضای مجازی است نمی‌توانند از کودکاش توقع داشته باشند کتاب بخواند. زمانی‌که والدین یک کتاب به دست نمی‌گیرند نمی‌توان توقع داشت که این پیام به کودک القاء شود که کتاب بخواند.

هر قدر والدین در فعالیت‌های روزانه‌اشان از کتاب استفاده کنند و کودکان این موضوع را درک کنند  به همان نسبت احتمال اینکه جذب کتاب‌خوانی شوند بیشتر است.

در این ارتباط چه راهکار و تکنیک‌هایی وجود دارد؟

نخستین کار این است که والدین فضایی را در خانه برای کتاب خواندن ایجاد کنند و تحت عنوان منطقه مطالعه خانواده نام برده شود. در واقع یک فضای جذاب، دنج و راحت به وجود آورند تا هر کدام از اعضای خانواده زمان مطالعه به این فضا مراجعه کنند. دومین راهکار این است که یک زمان مشخص و منظمی را برای کتاب خواندن اختصاص دهند.

والدین با صدای بلند کتاب را برای کودک بخوانند وقتی کتاب با صدای بلند خوانده شود کلمات جلوی چشم کودک جان می‌گیرند و این فرایند کتاب خواندن را برای کودک جذاب می‌کند.

کار دیگری که می‌تواند در کتاب‌خوان شدن کودک و نوجوان موثر باشد این است که، والدین، کودک و نوجوان را عضو کتابخانه کنند.

همچنین والدین باید بدانند کودک چه کتاب‌هایی می‌خواند تا با علائق کودک آشنا شوند و آنها را شناساسی کنند و این مورد امکان گفت‌وگو میان والدین و کودک را بیشتر می‌کند. باید در نظر داشته باشیم هدفمان این است که کودک را از فضای مجازی که یک فضای منفعل است و صرفا گیرنده اطلاعات بدون تعامل است بیرون کشانده و او را درگیر تعاملات کنیم.

بنابراین والدین هر چقدر علایق کودک را بشناسند، زمینه گفت‌وگو نیز بازتر و بهتر خواهد شد. تشکیل گروه‌های کتاب‌خوانی با دوستان و فامیل که دارای کودک و یا نوجوان هم‌سن کودک خود دارند فرصت خوبی را ایجاد می‌کند تا علایقشان را با یکدیگر به اشتراک بگذارند.

همیشه کتاب در دسترس باشد یعنی در مکان‌های مختلف خانه کتاب‌های مختلف قرار بگیرد تا با این روش حتی اگر کودک یا نوجوان برای چند دقیقه هم کتاب را مطالعه کند، می‌تواند در کتاب‌خوان شدنش موثر باشد.

همچنین والدین برای ترغیب کودکان به کتاب‌خوانی، کتاب هدیه دهند. مهم این است که کتاب خواندن یک رفتار نهادینه شود و این کار نیازمند این است که روش‌های فوق را در طولانی مدت بکار ببریم تا تبدیل به عادت شود.

مناسب‌ترین سن خواندن کتاب برای کودک توسط والدین، چه سنی است؟

هر چقدر از سن پایین‌تر شروع شود بهتر است و کودک بیشتر جذب فضای کتاب‌خوانی خواهد شد. تقریبا از سن یک ونیم سالگی تا ۲ سالگی کودک والدین می‌توانند از کتاب‌های مصور یا آموزشی استفاده کنند و کم کم با توجه به رده سنی کودک، کتاب‌های مناسب تهیه و استفاده شود.

آسیب‌های فضای مجازی برای کودکان شامل چه چیزهایی است؟

فضای مجازی پر از آسیب است. در اصل فضای مجازی دارای جنبه‌های مثبت و منفی است. اما اگر بخواهیم آسیب‌های فضای مجازی را بدانیم، در حوزه‌ها و ابعاد مختلف می‌توانیم آسیب‌ها را دسته‌بندی کنیم. آسیب روانی و شخصیتی کودک یا نوجوانی را در نظر بگیرید که مدام درگیر فضای مجازی است، لازمه اینکه این کودک با گوشی یا تبلت بازی کند این است که به مکانی آرام و خلوت برود و دور از چشم بقیه اعضای خانواده درگیر این فضا باشد؛ این کودک به مرور زمان گوشه‌گیر می‌شود و اگر طولانی شود افسردگی را در دوران کودکی پدید می‌آورد.

تعامل سازنده کودکان با هم سن و سالان خود یکی از رفتارهایی است که در دوران کودکی بسیار مهم است. فضای مجازی مانع از این تعامل می‌شود؛ به این معنی که فرد در فضای مجازی می‌تواند با هر نقابی وارد شود و کسی او را نمی‌شناسد و به نوبه خود می‌تواند یک سری آسیب‌های روانی و اخلاقی را به دنبال داشته باشد.

همچنین می‌تواند بحران هویت ایجاد کند و هر چقدر به سن نوجوانی نزدیک شود، سردرگمی را افزایش می‌دهد و هویت کودک و نوجوان مدام در حال تغییر است. زیرا اینترنت یک صفحه اجتماعی است و نوجوان در این صفحه با انواع موقعیت‌ها، نقش‌های مختلف و دروغین و سبک‌های مختلف زندگی آشنا می‌شود و در واقع دنیای نامحدودی پیش‌روی نوجوان قرار می‌گیرد.

تحقیقات ثابت کرده است، هر چقدر جوامع پیچیده‌تر و متنوع‌تر می‌شود، فرایند هویت‌یابی نیز دیرتر اتفاق می‌افتد و متاسفانه فضای مجازی هم به این هویت‌یابی دامن زده است.

اعتیاد به اینترنت؛ یک آسیب جدی است و نشانه‌های این اعتیاد در سنین مختلف متفاوت است. در واقع فاکتورهای عمده اعتیاد به اینترنت دقیقا مشابه فاکتورهای اعتیاد به مصرف موادمخدر است.

وقتی فرد گوشی یا تبلتش در اختیارش نیست، بی‌قرار است و انگار چیزی گم کرده است و در کودک و نوجوانی که تند تند غذایش را می‌خورد تا به ادامه بازی برسد. تمام طول روز فکر و ذکرشان بازی است و در مورد بازی با دیگران صحبت می‌کند و یا تحقیق می‌کند.

خواب فرد کم می‌شود. اعتیاد به اینترنت در بعد خانواده ارتباطات را میان افراد خانواده کاهش می‌دهد. الگوی تعامل تغییر می‌کند. استفاده افراطی از اینترنت و فضای مجازی باعث شده تا سلسله‌مراتب قدرت در خانواده‌ها تغییر پیدا کند و به این ترتیب که نوجوان در خانواده به متخصص تبدیل می‌شود و والدین از وی راهنمایی می‌گیرند و همین امر تعامل و الگوی قدرت را در خانواده بهم می‌زند.

نظرتان راجع به کودکانی که بیشتر درگیر فیلم و کارتون دیدن هستند چیست؟ آیا به همان نسبت فضای مجازی می‌تواند به کودک آسیب برساند؟

زمان مناسب برای سرگرمی کودکان با تلویزیون، اینترنت و گوشی باید ۲ تا ۳ ساعت در روز باشد. تلویزیون هم به نوعی بلندگوی اطلاعات است و هنگام تماشای فیلم و کارتون کودک منفعل و بدون تعامل است و هدف ما این است که کودکان و نوجوانان پویا شوند.

آیا خانواده‌ها برای از سر باز کردن، تبلت و گوشی دست کودکان خود می‌دهند؟

بله متاسفانه دقیقا همینطور است. تحقیقات ثابت کرده است هر چقدر فضای عاطفی خانواده کمتر محیط سردتر و کیفیت رابطه والدین با فرزند پایین‌تر باشد به همان نسبت وابستگی به فضای مجازی بیشتر خواهد شد. در واقع فضای مجازی جایگزین روابط نداشته کودک در خانواده است. فضای مجازی یک مامنی برای کودک است، تا تنهایی‌اش را با آن پر کند و این یک مکانیزم جبرانی است.