سه گزینه تحول و واکنش‌های سه‌گانه

به اعتقاد برخی از اندیشمندان حوزه ی علوم انسانی و اجتماعی،  سه گزینه اساسی برای تغییر و تحول بنیادین در جامعه عبارت است از: علم گرایی، وطن پرستی و انفکاک دو نهاد دولت و دین از همدیگر.

اهمیت و ضرورت علم گرایی و وطن پرستی و نتایج مثبت آن دو، روشن است اما  مرز میان دین و نهادهای دینی با دولت و نهادهای دولتی، باید مشخص و واضح باشد.

تحلیلگران، دو موضوع را ازهم تفکیک می کنند؛ یکی جدا کردن دین از سیاست و دیگری دین از دولت. اولی امکان پذیر نیست زیرا مردم دیندار در هر جامعه ای بر اساس باورهایشان در سیاست دخالت می کنند. مگر می توان به آزادی و دموکراسی معتقد بود و دخالت مردم را در سیاست که باورهایشان در آن موثر و نافذ است، نادیده گرفت؟

دومی اما از دید بسیاری از ناظران امکان پذیر است و در خیلی از جوامع در نظر و عمل، اتفاق افتاده و به تاسیس نظام عقلانی و دولت کارشناسان و متخصصان – نه دولتِ رمالی، خرافه پرستی و کف‌بینی– منجر شده است.

زمانی بحث جدایی دین از دولت در جامعه ی ما انتزاعی بود اما تجربه جمهوری اسلامی و عملکرد نهادهای دینی و روحانیان سبب شده که اکنون این بحث درون جامعه به شکل گسترده مطرح شود. آن تجربه و این عملکرد، سه واکنش را به وجود آورده که کم و بیش در جامعه دیده می شود:

الف – بی دینی، واکنشی که می گوید: پیامبرش هم همین بوده، خلفای راشدین هم همین بوده اند، امام معصوم هم همین بوده ، ولایت فقیه همین است که می بینیم.

ب – غیر دینی (سکولاریسم)، واکنشی که می گوید: رشد اندیشه ی جدایی دین از دولت (نه جدایی دین از سیاست) لازم و اجتناب ناپذیر است؛ این جدایی، هم ممکن است و هم مطلوب. این واکنش از اولی اصیل تر و گسترده تر است و حتی بین دینداران نیز پا گرفته است و خیلی از مردم از روحانیانی که غیر سیاسی و غیر حکومتی و غیر دولتی هستند به مراتب بیشتر استقبال می کنند.

ج – دین روشنفکرانه و عقلانی، واکنش سوم می گوید: اگر دین می خواهد در ایران بماند باید تغییر ماهیت بدهد و نوگرا و احیا و امروزی و اخلاقی بشود و اجتهاد در اصول اتفاق بیفتد نه فقط در فروع.

به بیان دیگر، اصحاب و متولیان دین، قرائت عقلانی و تفسیر رحمانی از قرآن و تغییر و تحول بنیادین را در قوانین و در اصول و فروع بپذیرند. یا این که مانند اصحاب کهف برگردند غار و از خدا بخواهند به خواب ابدی بروند!

۱۶ بهمن ۱۴۰۱