مرگ گولن و ماجرای یک کودتا

«محمد فتح الله گولن» فعال مدنی-سیاسی و مدرس علوم اخلاقی و الهیات، از سرشناس‌ترین چهره‌های ترکیه و نیز کشورهای ترک‌زبان بود که در پایان مهر‌ماه ۱۴۰۳، رسانه‌ها خبر درگذشتش در پنسیلوانیای آمریکا را منتشر ساختند.

این رخداد بهانه‌ای شد برای بازخوانی یک کودتا و تحولی که باعث شد وی و «رجب طیب اردوغان» رئیس جمهوری ترکیه پس از سال‌ها همسویی و پیگیری اهداف مشترک رویاروی هم قرار گیرند.

کودتای سال ۲۰۱۶ در ترکیه را می‌توان به ‌عنوان نقطه عطفی در تاریخ دموکراسی این کشور به ‌حساب آورد؛ نقطه‌ عطفی که در آن بسیاری از مردم این کشور از تمام سلایق و گرایشات سیاسی مختلف در مقابل کودتا ایستادگی ‌کردند.

در همین زمینه و بنا بر گزارش اخیر «دیلی ‌صباح»، این مقاومت مردمی که به نمونه‌ جهانی موفقی از دفاع شهروندان از دموکراسی تبدیل شده علیه گروه منتسب به گولن (فتو) به‌ وقوع ‌پیوست؛ گروهی که حد فاصل سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۶ در قالب یک شبکه جاسوسی ۴۰ ساله در رگ‌های حیاتی دولت ترکیه از جمله نهادهای عمومی، قوه قضائیه، مدارس و دانشگاه ها، جنبش‌های جامعه ‌مدنی، رسانه‌ها، سازمان‌های اطلاعاتی، نیروی انتظامی و ارتش نفوذ کرده ‌بود. البته واقعیت آن است که در مقابل نگاه دیلی صباح نگرش های کاملاً متفاوت دیگری وجود دارند که حتی اصالت و صحت این رخداد را زیر سوال برده و با نمایش خواندن این رویداد، دولت اردوغان و «میت» (سازمان اطلاعات ترکیه) را عاملین اصلی برگزاری آن می دانند.

به گزارش دیلی صباح، گروه مخالفان کنونی اردوغان در بدو امر و در دهه ۱۹۸۰ ظاهراً به نمایندگی از مردم ناراضی، با قیمومیت نظامیان سکولار مخالفت کرد اما به مرور زمان مشخص ‌شد که این سازمان تروریستی جهانی یک شبکه جاسوسی ‌است که مستقیماً به سیا یا سایر کشورها مانند آلمان و بریتانیا خدمت می‌کند؛ موضوعی‌که مردم ترکیه آن‌ را خیلی ‌دیر و با هزینه بسیار زیاد درک کردند زیرا فتو در آن‌ زمان در دولت حزب عدالت ‌و ‌توسعه قدرت زیادی به‌ دست‌ آورده و در ارتش نیز نفوذ چشمگیری ‌داشت.

مرتبط:

ترکیه و قلع‌وقمع‌ کشدار؛ پنج سال پس از کودتا/متخصصان نظامی زیر تیغ

بازخوانی یک ادعا؛ اردوغان شب کودتا به ایران گریخت؟

فتو همچنین در پلیس، ادارات ‌مالی و سایر سازمان‌های دولتی نیز سازماندهی شده ‌بود. این سازمان همچنین در جریان اصلاحات ‌حقوقی چند سال پیش ترکیه که منجر به همه‌پرسی قانون ‌اساسی این کشور در ۱۲ سپتامبر ۲۰۱۰ شد با شور و شوق فراوان به حمایت از این رویداد پرداخته و در نهایت توانست از این‌ طریق فرماندهی شورای قضات و دادستان‌ها را بر عهده گرفته و عملاً رهبری کل دستگاه قضایی ترکیه را عهده‌دار شود.

فتو همچنین در ادامه اقدامات خود سازمان‌های رسانه‌ای را تصاحب کرده و منابع پولی را با سرقت از تمام نهادهای دولتی به حساب‌های خود انتقال می‌داد و با استفاده ‌از نفوذ خود در دستگاه قضایی افرادی را که متوجه کارشان شده ‌بودند دستگیر و زندانی می‌کرد. این سازمان همچنین با اجرای چندین عملیات در صدد از بین ‌بردن اعضای غیرگولنیست ارتش ترکیه برآمده و در سودای اعمال قدرت بر سیاست و دولت ترکیه و نگه ‌داشتن آنها در محاصره دائمی بود.

با این‌ وجود اما بنا بر گزارش دیلی‌صباح، دولت ترکیه در آن ‌زمان پس از رسیدن اقدامات این گروه به مرحله‌ای خاص متوجه‌ شد که اقدامات گولنیست‌ها به باری غیر قابل انتقال برای دولت تبدیل ‌شده  و درست در زمانی‌که عملکرد این گروه تروریستی مورد توجه قرار گرفته ‌بود در اقدامی پیش‌دستانه در ۱۷ و ۲۵ دسامبر ۲۰۱۳ عملیاتی را با استفاده ‌از ابزار جاسوسی خود یعنی قضات و دادستان‌های وابسته در قوه‌قضاییه علیه دولت به ‌انجام رساند؛ اقدامی‌که یک فاجعه بزرگ برای کشوری بود که اکنون مکانیسم عدالت خود را در دست یک سازمان تروریستی می‌دید.

بر همین اساس نیز حزب عدالت ‌و توسعه در آن‌ زمان با تعطیلی مدارس مقدماتی خصوصی که اکثریت آنها در اختیار گروه گولن قرار داشت شعله جنگ بین دولت و فتو را برافروخت که یک ‌هفته پس از این اقدام و در ۲۵ دسامبر ۲۰۱۳ گروه گولن اقدام دیگری برای دستگیری برخی از اعضای حزب عدالت ‌و توسعه را آغاز کرد که نشانی از تشدید درگیری‌ها میان دولت و سازمان گولن می‌داد.

با‌این‌حال بنا بر ادعای دیلی‌صباح گروه گولن سعی ‌کرد این جنگ را به گونه‌ای جلوه ‌دهد که گویی علیه رجب ‌طیب ‌اردوغان رئیس‌ جمهور ترکیه ‌بوده و نه دولت و دموکراسی این کشور. با این وجود اما در سال ۲۰۱۶ و در زمانی‌که فتو نابودی خود را نزدیک می‌دید عناصر خود را در ارتش ترکیه را بسیج و اقدام به کودتای نظامی مستقیم‌ کرد؛ کودتایی که با وجود سازماندهی اعضای شبکه جاسوسی این گروه در بوروکراسی اداری، نظامی، محافل اقتصادی و رسانه‌های ترکیه و تبدیل میلیون‌ها نفر از مردم ترکیه در قالب سمپات‌های خود اما فاقد رهبران خوشفکر و پیشرو بود.

به ‌عبارت دیگر دیلی‌صباح معتقد است فتو هرگز خرد سازمانی به ‌دست ‌نیاورد زیرا یک جاسوس هرگز نمی‌تواند چنین اطلاعاتی را توسعه‌ دهد. گولن به ‌عنوان کسی ‌که مدام پنهان می‌شد، نقاب می‌پوشید و همیشه وانمود می‌کرد که شخص دیگری ‌است فاقد دانش اداری لازم برای توسعه چنین بینشی در شبکه خویش بود. بر همین اساس نیز در ماجرای کودتای نافرجام ترکیه با وجود اینکه با شروع کودتا پارلمان بمباران ‌شد و ۴۰ افسر عملیات ‌ویژه در ادارات امنیتی استانبول و آنکارا جان خود را از دست ‌دادند و تقریباً تمام نهادهای کشور تحت حملات تانک‌ها قرارگرفتند اما حتی قبل از فراخوان اردوغان رئیس ‌جمهور ترکیه، مردم برای مبارزه با کودتا به خیابان‌ها آمدند و پس‌از فراخوان اردوغان نیز بیش ‌از نیمی‌ از مردم در خیابان‌ها بسیج‌ شدند و جنگیدند و با کودتاچیان مواجهه داشتند.

«تی‌ارتی ‌ورد» دیگر رسانه ترکیه نیز در‌همین زمینه گزارش داده کودتای نافرجام ۲۰۱۶ نقطه ‌عطفی برای ترکیه بود که بر اهمیت ارزش‌های دموکراتیک در این کشور تأکید و به تغییرات سیاسی، اجتماعی و نهادی گسترده‌ای در ترکیه منجر شد؛  کودتایی که نمود بارز آن دفاع قابل‌توجهی از دموکراسی بود که اساساً چشم‌انداز سیاسی، بافت اجتماعی و آگاهی جمعی کشور ترکیه را تغییر می داد.

البته واقعیت آن است که این تحلیل تنها طرفداران خاص خود  و به خصوص دولت حاکم را با خود به همراه دارد. از همان زمان کودتا تا به امروز تحلیل های زیادی درباره این رویداد در رسانه ها منتشر شده است. برخی از تحلیل ها در جهتی مخالف اساساً اصالت کودتای سال ۲۰۱۶ ترکیه را زیر سوال برده و بر این نظرند که دولت حاکم با دست خود چنین رویدادی را رقم زد تا بتواند با دستاویز قرار دادن آن مخالفانش را تار و مار کرده و دست به پاکسازی گسترده در نهادهای مختلف بزند.

البته برخی دیگر در رویکردی میانه بر این نظرند که سیستم اطلاعاتی ترکیه و شخص اردوغان با اطلاع از برخی تحرکات گولنیستها به نوعی این رویداد را مدیریت کردند. به عبارت دیگر بر اساس این نگاه عزم و اراده برای انجام کودتا کاملاً وجود داشته اما دولت از این مهم خبردار می شود ولی به جای اینکه جلوی وقوع آن را بگیرد رخدادها را به گونه ای هدایت می کند تا تمام عوامل کودتا خودنمایی کرده و بعد بتواند با آسودگی خاطر و دامنه ای فراگیر دست به پاکسازی گسترده بزند؛ تحلیلی که به نظر می رسد منطقی تر از دو نگاه اول باشد.