زیست و خیزش زنانه از نوع «آسیه»

به «آسیه» زن فرعون، دوبار در قرآن مجید، ارجاع داده شد. یکی سوره قصص/۹ که او مانع کشتن موسی در کودکی به دست فرعون شد و یکی زمانی که زیرشکنجه فرعونیان بود. در قرآن مجید: سوره تحریم/۱۱، مى خوانیم: «و خداوند براى مؤمنان، همسر فرعون را مثل زده است؛ در آن هنگام که گفت: پروردگارا! خانه اى براى من نزد خودت در بهشت بساز و مرا از فرعون و کار او نجات ده و مرا از گروه ستمگران رهایى بخش»

دعای نقل شده از این بانوی شریف، در زمانی بود که تحت شکنجه شدید عوامل حاکمیتی فرعون قرار داشت؛ دست و پاهایش را با میخ بر زمین کوبیدند، سنگ سنگینى بر روى سینه اش نهادند، از آب و غذا محرومش کردند و…. اما او از باور و راهش بازنگشت، تسلیم نشد و بر ایمانش پای فشرد و با این پایداری، قدرت دستگاه طاغوت زمانه اش را به سخره گرفت تا اینکه حتی در این راه، جان داد و به شهادت رسید.

واما چند نکته تحلیلی:

1.  آیا نیامدن اسم «آسیه بنت مزاحم» (و معرفی او تحت عنوان زن فرعون) در قرآن و در این داستان، بی‌مهری به زنان نیست؟ خیر. زیرا چنین سبک خطابی در این کتاب سابقه دارد. مثلا اسم «خضر نبی» (با آن همه معنویت بالا) در سوره کهف ۶۰ به بعد (و نیز هیچ جای قرآن) نیامد. پس نیامدن اسم آسیه در داستان، بنا به سبک کار قرآنی، که نقل اتفاق به شکل صریح، مبسوط و تاریخنگارانه نیست و بیشتر بدنبال انتقال پیام است، غیرطبیعی نیست. شاید عدم‌صراحت نام در هر دو داستان (آسیه و خضر)، سبب «بلاغت کلام» می گردد. اما این که نام این خانم چه بود هم مساله محوری نیست. مساله اصلی نقش زنانه است که بسیار پر رنگ دیده شده و ماندگار شد.

2.  نکته قابل تامل اینکه، چگونه است که چندهزار سال پیش، زنی می تواند آن قدر شان داشته باشد که از نظر دینی و قرآنی، همواره الگوی زنان و مردان مومن باشد؟ (با اینکه متاسفانه روایت‌های متحجرانه از دین، حتی در هزاره سوم، زن را یا در حاشیه و یا در خدمت قدرت می پسندند!). در روایات اسلامی به نقل از تفسیر «المیزان»، از شیعه و سنی آمده که آسیه، یکی از چهار زن (سه دیگر، مریم؛ خدیجه، فاطمه) برتر نه تنها در دنیا، بلکه آخرت است.

3. در علوم اجتماعی، در بحث موازنه بین «ساختار» و «کارگزار»، بسیاری وزنه ساختار را بسیار سنگین دیده و نقش کارگزاران در رخدادهای اجتماعی را کمرنگ تحلیل می کنند. اما این داستان از برجستگی «اراده آدمی» می گوید. در این اتفاق، این بهانه که ساختار فاسد، لزوما فرد را فاسد می سازد و آلودگی افراد را توجیه می کند، زیر سوال می رود!

همچنین اینکه اگر کسی به هر دلیلی، زمانی به دستگاه ظلم وابسته شد، باید تا آخر عمر بماند، بنا به این داستان عندالله، مقبول نمی افتد. زیرا او از سفره طاغوت زمانه اش، فرعون و لقمه حرام، عمری ارتزاق کرد، شریک زندگیش بود، در ساختار رژیم طاغوتی جایگاه رفیع داشت؛ اما مستقل اندیشید و پای اندیشه اش پایداری نموده و جان داد! این ویژگی های ممتاز، از او الگو ساخت.

4. برخی زنان و یا مردان چون از خاندان نبوت بودند (مثلا مریم)، سلامت و پایداری آنان در مقابل ستم، سهل‌تر و ممکن تر بود، تا فردی که از خاندان سرشناس اولیا نیست. به عبارت دیگر در داستان آسیه، در گزینش راه، تصمیم فرد برای تغییر، بسیار پر رنگ است و همین نکته است که به کارش اصالت و معنای خاص می بخشد.

5. مدیریت دقیق فرزندی شورشی چون «موسی»، در درون خانه طاغوت زمان و حفظ ارتباط مخفیانه و طولانی با مومنان مخالف، خود گویای زیرکی و توانایی‌های بسیار بالای مدیریتی آسیه است؛ نیز حکایت از آن دارد که طواغیت، ممکن است از نزدیکترین جا (حتی درون خانه! و از سوی همسر!)، به جِدّ تهدید شوند! در این نکته دلیل خشم بی حد فرعون، نسبت به همسرش را می توان درک کرد.

6. مسیر حق رفتن سنگین و هزینه بَر است (والبته به تعبیر حضرت امیر: «خوش عاقبت»: نهج البلاغه/ کلمه قصار ۳۷۶). آسیه، «ملکه مصر» بود، کاخ زیبا با حشم و خدم در اختیار داشت و… اما وقتی دید راهی که از سوی فرعون پیموده می شود در نظر و عمل، نادرست است، نه تنها از همه لذات موجود و در اختیار دست کشید، بلکه محرومیت، بی مهری و حتی شکنجه تا حد مرگ را پذیرفت و… به گفتمان حاکم، معترضانه نه گفت؛ بی جهت نیست که از سوی خدای کریم، به عنوان الگوی مومنان معرفی شد.

7.  به نظر می رسد در ابعادی، واقعا زندگی آسیه برای همگان، در همه اعصار، جای تامل دارد: سبک زندگی آسیه این پیام را دارد که زندگی مشترک برای زن، به معنای سلب هویت و یا تقلیل خواسته‌ها به نفع همسر نیست! او نشان داد که استقلال‌فکری آدمی در هر شرایط، باید محفوظ ماند؛ او با حمایت از مبارزان عصرش علیه طاغوت، نشان داد که زندگی معنادار تدبیر، توکل و تحمل بایدش. او با پشت پا زدن ایثارگرانه به تجملات و تن دادن جسم زنانه و لطیفش به شکنجه، نشان داد که زندگی اصیل تنها به خورد و خواب بسنده نمی شود. او نشان داد که در بدترین شرایط و حالات هم نباید از امید دست شست و لازم است تا به یاس، پاسخ منفی داد و با تلاش، به چشم اندازی روشن، ایمان داشت و….

۲۱ فروردین ۱۴۰۲