بودجه۱۴۰۰؛ توهم یا انتقام؟

در هر نهاد اقتصادی، از کوچکترین آن مانند خانواده تا بزرگترین مانند دولت، مدیریت دخل و خرج عاملی تعیین‌کننده است. اگر در خانواده‌ای منابع درآمد کم یا قطع شود یا این که مدیریت هزینه ها درست صورت نگیرد، آن خانواده دیر یا زود با مشکلات جدی روبرو خواهد شد. برای دولت ها نیز این خطر وجود دارد. مدیریت دخل و خرج یا بودجه‌ریزی تاثیرگذارترین نقطه ای است که دولت ها در آن نقش دارند.

جوزف شومپیتر اقتصاددان برجسته اتریشی معتقد است بودجه استخوان‌بندی حاکمیت است و به راستی که بودجه بزرگترین چالش اقتصاد ایران است. مدت ها است که  کارشناسان در مورد نیاز به اصلاح ساختار بودجه هم عقیده اند. اما برخلاف نظرات کارشناسی و برخلاف اینکه فشارهای خارجی، ضرورت اصلاح بودجه را بیشتر از هر زمانی آشکار کرده، بودجه ی ۱۴۰۰ به شکلی ارائه شد که در ان اثری از اراده جهت تغییر به چشم نیامد.

بودجه در ساده ترین حالت شامل سه تراز است؛ تراز جاری، تراز سرمایه ای و تراز مالی.

در تراز جاری دولت، سمت درآمدها شامل درآمدهای مربوط به انواع مالیات است که حدود ۳۱۷ همت (هزار میلیارد تومان) دیده شده و سمت هزینه ها  شامل هزینه های جاری، از قبیل دستمزد، حقوق و بازنشستگی است که حدود ۶۳۷ همت می شود. سهم هزینه های مصرفی در تراز عملیاتی با وجود مبهم بودن منابع و درآمدهای سال ۱۴۰۰،  حدود ۶۰ درصد افزایش یافته است و در نتیجه بیشترین کسری بودجه مربوط به این تراز است.

تراز بعدی تراز سرمایه ای است، سمت درآمد آن مربوط به درآمدهای نفت است (۲۲۵ همت) و سمت هزینه ها، هزینه های عمرانی است ( ۱۰۴ همت). فروش نفت در بودجه ی امسال‌ ۲.۳ میلیون بشکه دیده شده که نسبت به بودجه پارسال جهش ۱.۳ میلیون بشکه ای داشته، که احتمالا با فرض خارج شدن از شرایط تحریم چنین درآمدی برای فروش نفت دیده شده بود.

تراز مالی هم که در حالت کلی شامل استقراض اوراق و سهام  دولت است، ۳۰۰ همت درآمد و ۱۰۰ همت هزینه دارد.

برای بودجه ۱۴۰۰، با فروض مختلف، کسری بین ۲۰۰ تا ۴۰۰ هزار میلیارد تومان محتمل است. یعنی چیزی در حدود یک چهارم کل بودجه کسری است.

کسری بودجه برای ما موضوع جدیدی نیست، ولی این حجم از کسری و توسل به درآمدهایی که معلوم نیست محقق شود سوال برانگیز است، مثلا جهش فروش نفت از یک میلیون بشکه به ۲.۳ بر اساس چه تفکری اتفاق افتاده؟  آیا امضای توافق از نظر دولت دوازدهم حتمی بوده؟ آیا قصدش فشار بردولت بعدی بوده است؟

بیایید دو حالت را در نظر بگیریم. حالت اول اینکه دولت دوازدهم فکر می کرد که برجام را احیا می کند پس درآمدهای نفتی تحقق می یابد، شرایط راحت تر می شود و دولتی که کشور را در بحران ترامپ مدیریت کرد برای خود مقبولیت عمومی و آبروی سیاسی می خرد و شاید در انتخابات پیش رو هم منافعی ببرد.

حالت دوم این که دولت دوازدهم می دانست احیای برجام بسیار سخت و حتی نشدنی است و حتی در صورت اعلام توافق، نتایج حاصله بسیار کم اثر و سطحی خواهد بود. دولت دوازدهم با علم به این موضوع تلاش کرد با سیاست حلوا حلوا گفتن دهان را در چند ماه پایانی دولتش شیرین نگه دارد و علاوه بر اینکه دلار را با پایینترین نرخ ممکن به دولت بعدی تحویل می دهد با ارائه بودجه ای متوهمانه  چاله ی برجام و چاه بودجه را برای دولت جدید باقی گذارد؛ انتقامی شیرین از منتقدانی که ریشه فشارهای اقتصادی امروز را توافق برجام در سال ۱۳۹۴ می دانند!

به نظر می رسد که منافع آمریکایی‌ها هم با این تفکر همخوانی داشته است. همگان می دانند که نوسان نرخ ارز فشار بسیاری برای مردم و مشاغل ایجاد می کند، بنابراین آمریکایی‌ها سعی کردند از این نوسان برای فشار بیشتر بر دولت ایران استفاده کنند. آنها با نشان دادن چراغ سبز و کم کردن فشار در دورانی که بودجه در حال تصویب بود، این تصور را ایجاد کردند که توافق به زودی به سرانجام می رسد، منابع مالی ناشی از فروش نفت تامین می شود و نرخ ارز رو به پایین حرکت می کند. در واقع با شکل‌دهی انتظارات، حرکتی غیر از این را برای حاکمیت سخت و هزینه بردار کردند تا قدرت مذاکره و چانه زنی بالاتری به‌دست آورند.

یکی از مصادیق این وضعیت، ماجرای آزادکردن پول های بلوکه شده در کره جنوبی بود که مدت ها عنوان کردند مبلغی در کره هست و آمریکا برای آزادسازی آن موافقت کرده و با این خبر و این گونه خبرها بسیار روی بحث انتظارات کار کردند ولی نهایتا مشخص شد آزادسازی این پول در جهت پرداخت بدهی ایران به شرکت های کره ای صورت گرفته است !

القصه دولت جدید در حالی سکان را در دست می‌گیرد که بودجه ۱۴۰۰ کسری زیادی دارد و یکی از منابع آن که فروش روزانه ۲.۳ میلیون بشکه نفت است، در حالی که یک سوم از سال را پشت سر گذاشته ایم هنوز محقق نشده است و تا این لحظه مذاکرات نیز دورنمایی ندارد، با این وجود باید دید که نقشه ی دولت سیزدهم برای مقابله با ابرچالش ها چیست؟