میراثی ناتمام برای کودک و نوجوان ایرانی

دهه‌ی ۴۰ خورشیدی بود که انتشارات فرانکلین فرهنگ‌نامه‌ای آمریکایی برای کودکان و نوجوانان اثر «برتا موریس مارکر» را به فارسی ترجمه کرد؛ فرهنگ‌نامه‌ای که فقط یک جلد آن به ایران اختصاص داشت.

این وضعیت باعث عکس‌العمل شورای کتاب کودک شد که چرا و چطور یک کودک ایرانی باید فرهنگ‌نامه‌ای بخواند که ربطی به او و سرزمینش ندارد؟ به کودکان ایرانی چه ربطی دارد که در آلاباما چند رأس گاو وجود دارد؟

همین اطلاعات نامربوط سبب می‌شد کودک از خواندن فاصله بگیرد چون معنایی از ایرانی بودن را در آن فرهنگ‌نامه پیدا نمی‌کرد. بعد از این اتفاق، شعله‌ای در ذهن و زندگی «توران میرهادی» نویسنده و آموزگار بزرگ ادبیات کودک (متولد ۱۳۰۶ و درگذشته در سال ۱۳۹۵) افروخته و آن تهیه و تألیف فرهنگ‌نامه‌ای برای کودکان و نوجوانان ایرانی بود.

به گزارش ایران مامن، سال‌ها طول کشید تا مقدمات تولد فرهنگ‌نامه‌ی ایرانی برای کودکِ ایرانی فراهم شود یعنی سال ۱۳۵۸. جدا از پشتوانه مالی و ملزومات حرفه‌ای این کار عظیم، فکر و همتی بزرگ لازم بود تا این هدف محقق شود.

نوش‌آفرین انصاری سمت راست در کنار توران میرهادی

«نوش‌آفرین انصاری» متخصص کتابداری و پژوهش کسی بود که به کمک میرهادی آمد. این دو با کمک حدود ۴۰۰ نویسنده و مترجم و ویراستار و نقاش شروع کردند به آفرینش فرهنگ‌نامه‌ای عمومی که به پرسش‌های کودکان و نوجوانان ۱۰ تا ۱۶ ساله‌ی ایرانی پاسخ‌های درست، دقیق و مناسب بدهد؛ فرهنگ‌نامه‌ای که معتبر و موثق باشد و با دیدگاهی علمی، بررسی و الهام گرفته از تاریخ ایران و منطقه تهیه شود؛ مطالب آن شوق‌انگیز و برانگیزاننده به مطالعه‌ی بیشتر و بهره‌گیری از آن آسان باشد.

تا کنون هجده جلد از فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان منتشر شده است. آخرین جلد از این اثر، دربردارنده مدخل‌هایی است که با حرفِ ص، ض، ط، ظ، ع، غ آغاز می‌شود. طبق آنچه در معرفیِ فرهنگ‌نامه آمده است، طبق پیش‌بینی دست‌اندرکارانِ تدوین فرهنگ‌نامه، شمارِ نهایی جلدهای فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان به‌احتمال ۲۶ خواهد بود.

از ویژگی‌های فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان، یکی این است که افزون بر اینکه همواره برخی از صاحب‌نظران و برجستگان حوزه‌های گوناگونِ دانشی با آن همکاری کرده‌اند و درباره مقاله‌هایش مشورت داده‌اند، گروهی از نوجوانانِ دَه تا شانزده ساله نیز در زمره مشاورانِ تدوین این فرهنگ‌نامه بوده‌اند. این گروه، گزیده‌ای از مقاله‌ها را می‌خوانند تا زبان و سطح آگاهی آنها را با سطح درک و فهم متناسب با سنّ خویش بسنجند و رای خویش را درباره متناسب بودنِ محتوای مقاله با محدوده سنّی جامعه مخاطبِ هدفِ فرهنگ‌نامه بیان کنند.

توران میرهادی سال ۷۵ در گفت‌وگو با «کیهان فرهنگی» درباره این اثر بیان داشت است: باید توجه داشت که فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان به بزرگی دایرهالمعارف بزرگ اسلامی یا تشیّع نیست که قرار باشد هرچه مدخل است، آورده شود، بلکه آنچه مورد نیاز خواهد بود، در آن به چاپ می‌رسد… . ما در ابتدا می‌خواستیم در همان سطرهای اول [هر مدخل] مطلبمان را به‌اصطلاح قلّاب بیندازیم در ذهن خواننده کودک و نوجوان و او را تا آخر مقاله با خود همراه کنیم. اما بعد دیدیدم این کار مناسب فرهنگ‌نامه نویسی نیست؛ زیرا معمولاً همه افراد تنها زمانی که سؤالی دارند، آن هم در حد رفع نیاز، به فرهنگ‌نامه مراجعه می‌کنند. بنابراین کوشیدیم تا به‌گونه‌ای کوتاه، دقیق و فشرده، مهم‌ترین اطلاعات را در همان بند نخست بیان کنیم و بقیه را به اختیار خواننده بگذاریم که اگر وقت داشت یا نیازش رفع نشد، ادامه آن را بخواند.

امروز توران میرهادی در این جهان فانی نیست اما فرهنگ‌نامه کودکان و نوجوانان یادگار بسیار ارزشمندی است که همواره نام او و همکارانش از جمله مرحوم «ایرج جهانشاهی» را زنده نگاه خواهد داشت.