گشایش «زنگه‌زور» با دیپلماسی یا زور؟

پاییز سال ۲۰۲۰ میلادی یعنی ۲ سال پیش دور جدید مناقشه‌ای قدیمی میان دو همسایه شمال غربی ایران جمهوری آذربایجان و ارمنستان آتش جنگ را بار دیگر برافروخت. جنگ میان جمهوری آذربایجان با همسایه غربی پس از ۴۴ روز و با تصرف بخش‌هایی از منطقه مورد مناقشه قره‌باغ و هفت منطقه‌ اطراف آن را که تحت کنترل ارمنستان بود، با میانجیگری روسیه به پایان رسید. در جریان این جنگ شش هفته‌ای نزدیک به ۶۵۰۰ نفر کشته شدند. بر اساس توافق آتش‌بس، روسیه نزدیک به دو هزار نیروی صلح بان روسی را جهت نظارت بر آتش بس در منطقه مذکور مستقر کرده است.

به گزارش ایران مامن، ریشه این درگیری‌ها «قره‌باغ» است، سرزمینی با جمعیت ارمنی‌نشین اما متعلق به جمهوری آذربایجان که از دهه ۱۹۹۰، منشا درگیری‌های بین دو کشور بوده است.

مناقشات قره‌باغ بازیگران فرامنطقه‌ای هم دارد.  کاخ سفید از متحدان اصلی باکو و از محرکان اصلی درگیری و ایجاد دالان «زنگه‌زور» است؛ دالانی که تحت عنوان «کریدور تورانی» یا «کریدور ترکستان» مهمترین انگیزه احداث آن فشار به تهران است، چون این دالان راه ارتباطی ایران با ارمنستان و به تبع آن اروپا را مسدود می‌کند. در این درگیری‌ها حمایت ترکیه از جمهوری آذربایجان، هم تنش‌آفرین بوده است.

در مقابل، تهران طیفی از اقدامات از نظامی تا دیپلماتیک را برای مواجهه با انسداد زنگه زور به کار بسته است.

رزمایش بزرگ اقتدار نیروی زمینی سپاه پاسداران از ۲۵ مهرماه در منطقه عمومی ارس واقع در شمال استان‌های آذربایجان‌شرقی و اردبیل آغاز شد که هم به سبب زمان و هم نحوه برگزاری پیام روشنی به باکو بود. در این رزمایش علاوه بر قدرت‌نمایی موشکی و پهپادی، برای نخستین بار ایران روی رودخانه مرزی ارس، پل شناور ایجاد و انتقال سلاح و ادوات نظامی را به آن سوی رودخانه را تمرین کرد.

به موازات این تحرکات، «حسین امیرعبداللهیان» روز پنجشنبه ۲۸ مهر در صدر هیات عالی‌رتبه سیاسی وارد ایروان، پایتخت ارمنستان شد و مورد استقبال مقامات این کشور قرار گرفت. افتتاح سرکنسولگری در یکی از حساس‌ترین استان‌های ارمنستان یعنی سیونیک که کانون عبور دالان زنگه‌زور است، به معنای این بود که هر گونه تعرض به دالان تجاوز به خاک ایران خواهد بود.

در این باره «فریدون برکشلی» رئیس دفتر مرکز مطالعات بین‌المللی انرژی وین در ارزیابی پروژه احداث دالان زنگزور و پیامدهای آن بر ایران می گوید: پروژه کریدور ترکستان که حالا مدتی است با نام دالان زنگزور از آن نامبرده می‌شود با هدف حذف مسیر ایران برای انتقال نفت یا گاز برای انتقال به ترکیه از مسیر آذربایجان است. یک طرح بیست ساله که ترکیه، کشورهای غربی، اسراییل و آذربایجان که آن را به عنوان یک پروژه استراتژیک در دست اجرا داشتند و منتظر فرصت و شکل‌گیری نظم نوین منطقه دریای خزر بودند. پس از جنگ ارمنستان و آذربایجان و توافق ایروان برای واگذاری قره‌باغ طرح شتاب بیشتری پیدا کرد.

وی با بیان اینکه تخمین‌های وزارت انرژی امریکا، حکایت از آن دارد که دریای خزر ۲۹۲ میلیارد فوت مکعب گاز دارد و تسلط بر آن اهمیت بسیار زیادی دارد، می‌افزاید: در چهارچوب این طرح تقریبا تمام گاز دریای خزر به سمت ترکیه و از آنجا به اروپا و مدیترانه متصل می‌شود. بنابراین اهداف و دستاوردهای بدیهی اقتصادی، سیاسی و استراتژیک برای آنکارا و باکو در پی دارد.

رئیس دفتر مرکز مطالعات بین‌المللی انرژی وین تصریح می‌دارد: تفکیک منافع هر یک از کشورها، از این کریدور شاید چندان آسان نباشد. سرعت تحولات ژئواستراتژیک منطقه ‌و جهان به حدی زیاد است که مزایا یا معایب، و چالش‌ها و فرصت‌ها ممکن است دائم تغییر کنند، در یکدیگر ترکیب و یا تفکیک شوند.

به گفته برکشلی جمهوری آذربایجان با تمام قوا می‌کوشد تا به عنوان یک کشور اروپایی شناخته شود و متعاقبا برای عضویت در ناتو، اقدام کند. از طرف دیگر ترکیه می‌کوشد تا وارد پیمان شانگهای شود و همراه چین، هند و روسیه به عنوان یک قدرت مسلط مورد توجه و حمایت قرار گیرد. ترکیه و آذربایجان هر دو بنا دارند از زوایای منافع خود با غرب و شرق هماهنگی ایجاد کنند. آمریکا و اتحادیه اروپا، حامی گسترش ناتو به مرزهای جنوبی روسیه و تنگ کردن حلقه حصار خود در منطقه آسیای میانه و قفقاز هستند. اسرائیل هم طبعا منافع ویژه‌ای دارد، از یک طرف در پی تقویت حوزه امنیت عرضه و حمل و نقل انرژی در مدیترانه است و از سویی می‌خواهد که سهم ویژه‌ای از منابع انرژی حوزه دریای خزر به دست آورد. بنابراین هر یک از طرف‌ها منافع خود را دارند و بر پایه آن اهداف مسیر خود را در منطقه تنظیم می‌کنند.

درباره نقش روس‌ها نیز «شعیب بهمن» کارشناس مسائل قفقاز بر این باور است: کریدور زنگه زور برای روس‌ها از این حیث که می‌تواند موجب تقویت پان ترکیسم شود یک تهدید جدی به حساب می‌آید اما فعلا برای مسکو منافع اقتصادی و برقراری ارتباطات مواصلاتی اهمیت بیشتری دارد.