خاورمیانه ۲۰۲۱

خاورمیانه در سال میلادی که به پایان رسید شاهد تحولاتی تازه بود. با گذشت چهار سال از بحران دیپلماتیک حاشیه جنوبی خلیج فارس (ژوئن۲۰۱۷) که عربستان و متحدان منطقه‌ای سعودی را وارد رویارویی تمام عیار با قطر ساخت، سال ۲۰۲۱ پایان این تقابل را رقم زد.

 

با توجه به پیوندهای اخوانی قطر-ترکیه، این وضعیت باعث شد تا مناسبات ریاض با آنکارا که بر سر ماجرای سلاخی «جمال خاشقچی» دچار تنش‌هایی جدی شده بود، ترمیم یابد.

 

در عوض، سعودی‌ها با متحد سابقشان علیه قطر یعنی امارات وارد فاز تازه‌ای از رقابت شدند؛ رقابتی که در یمن وارد فازی تازه شد و در حوزه‌های اقتصادی و استراتژیک گسترش می‌یابد.

 

با وجود این تحولات در خاورمیانه عربی و از دید بسیاری از ناظران، منطقه در ۲۰۲۱ تا حد زیادی متاثر از پدیده‌های انتخاباتی بود.

 

واپسین روزهای سال گذشته میلادی و هزاران کیلومتر دورتر از غرب آسیا، تحولاتی رقم خورد که بر رفتار و رویکرد بازیگران اصلی منطقه تاثیراتی جدی برجای گذاشت.

 

پنجاه و نهمین انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده آمریکا در اوایل نوامبر ۲۰۲۰ به کار «دونالد ترامپ» و سیاست خاورمیانه‌ای وی و نیز پرونده‌هایی مانند «معامله قرن» پایان داد و باعث شد شرکای اصلی واشنگتن در شورای همکاری خلیج فارس به فکر بازنگری در سیاست‌هایشان بیافتند. البته دایره پیامدهای انتخاباتی تاثیرگذار بر تحولات خاورمیانه ۲۰۲۱، تنها فرامنطقه‌ای نبود.

 

ایران و انتخابات سیزدهم ریاست جمهوری

 

یکی از مهمترین رویداد انتخاباتی خاورمیانه، انتخابات ۲۸ خرداد (۱۸ ژوئن) در ایران و ریاست جمهوری «سیدابراهیم رئیسی» بود که تحولی در سمت‌وسوی تحولات منطقه را رقم زد.

 

پس از روی کار آمدن دولت جدید در تهران هر چند مطالباتی مانند حضور دولت‌های عربی در دور جدید مذاکرات هسته‌ای ایران و ۱+۴ ادامه یافت اما در روابط دوجانبه تهران با پایتخت‌های عربی تحولاتی جدی ایجاد شد که نمود اصلی آن شروع رایزنی‌های دیپلماتیک میان تهران و ریاض بود؛ مذاکراتی که دولت بغداد نقش مهمی در میانجی‌گری آن داشت.

 

از سوی دیگر، رهبران کشورهایی چون امارات هم کوشیدند به فراخور تحولات جدید منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای، فصلی تازه را در روابط با جمهوری اسلامی ایران بگشایند. به دنبال رایزنی‌های متعدد، سفر شیخ «طحنون بن زاید» مشاور امنیت ملی امارات به تهران نگاه بسیاری را به خود دوخت و طیفی از گمانه‌زنی‌ها را به دنبال داشت.

 

اندیشکده «مجمع بین‌المللی خلیج‌فارس» در این باره نوشت: تغییر فضای روابط با ایران از جنبه‌های مختلف برای اماراتی‌ها اهمیت دارد. رهبران ابوظبی به روزهای رفع تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی چشم دوخته‌اند تا تجارت قانونی‌شان با ایران گسترش یابد. اگر مذاکرات وین به نتیجه نرسد منافع اقتصادی امارات آسیب خواهد دید.

 

انتخابات عراق

 

دومین انتخاباتی که نگاه بسیاری را به خود دوخت، ۱۸ مهر ۱۴۰۰ (دهم اکتبر ۲۰۲۱) در عراق برگزار شد ؛ پنجمین انتخابات پارلمانی که آرایش نیروهای حاضر در مجلس قانون‌گذاری این کشور را به شکل ملموسی تغییر داد و نتایج خود را در کابینه بعدی و سرنوشت «المنطقه الخضراء» نشان خواهد داد.

 

 

پس از کش‌وقوس‌های فراوان و اعتراض برخی ائتلاف‌ها و چهره‌های شاخص عراقی به نتایج انتخابات، سرانجام کمیسیون مستقل انتخابات عراق حدود یک ماه پیش پیروزی جریان صدر و کسب بیشترین کرسی پارلمانی (۷۳ از ۳۲۹ کرسی) را تایید کرد و ائتلاف سنی‌ها (التقدم با ۳۷ کرسی) بعد از جریان صدر قرار گرفت.

 

از دید برخی ناظران، اختلافات جریان صدر با سایر ائتلاف‌های شیعی مانند «دولت قانون» و «الفتح» (همسو با «الحشد الشعبی») باعث تغییراتی در سمت‌وسوی دولت آتی بغداد خواهد شد.

 

اسرائیل و چهارمین انتخابات

 

درپی ۲ سال بحران سیاسی و سه انتخابات بی‌نتیجه که مانع از تشکیل کابینه اسرائیل  شده بود، در نهایت، «نفتالی بنت» که در فضای سیاسی اسرائیل از او به عنوان کارآموز «بنیامین نتانیاهو» یاد می‌شود توانست به ۱۲ سال نخست وزیری وی خاتمه دهد و دوره‌ای جدید از  تسلط راست‌های افراطی را در اراضی اشغالی آغاز کند.

 

نتانیاهو هر چند رقبای خود را به زد و بند با میانه‌روها و تا حدی چپ‌های رژیم صهیونیستی و در نتیجه مسامحه در برابر دشمنان خارجی به خصوص جمهوری اسلامی ایران متهم کرده و می‌کند اما فعالیت کابینه جدید صهیونیستی نشان از ادامه بی‌تغییر سیاست‌های تل‌آویو دارد و از دید برخی ناظران مسائل خاورمیانه انواع تهدیدات رژیم صهیونیستی علیه ایران در دوره جدید افزایش یافته است؛ از تهدیدهای مکرر به انجام حمله نظامی علیه تاسیسات هسته‌ای ایران تا گسترش تنازع به حوزه‌های سایبری و ارتباطاتی.

 

از سوی دیگر و در قیاس رویکردهای دو کابینه نتانیاهو و بنت در قبال مذاکرات هسته‌ای، تفاوت تاکتیک‌های این دو مورد توجه بسیاری از ناظران است. از نگاه آنان هر چند هر دو در موضع سرسخت‌ترین مخالف احیای برجام قرار دارند اما کابینه پیشینی هیچ ابایی از تقابل با دولتمردان دولت وقت آمریکا در دوره مذاکرات پیشین ایران با ۵+۱ نداشت و این در حالی است که سیاست بنت در تقابل با تهران نه تحت فشار قرار دادن دولت بایدن بلکه نمایش نوعی هماهنگی حداکثری با دولت دموکرات و نیز پایتخت‌های اروپایی است.

 

انتخابات بی‌سابقه در قطر

 

تاثیرات کسب میزبانی جام جهانی ۲۰۲۲ به حوزه ورزش و اقتصاد و … محدود نماند و تلاش برای دگرگونی وجهه قطر منجر به این شد تا اولین انتخابات پارلمانی این کشور اوایل اکتبر (اواسط مهرماه) برگزار شود.

 

شبکه خبری «الجزیره» میزان مشارکت در انتخابات مجلس شورای قطر را بیش از ۶۵ درصد اعلام کرد؛ مجلسی که رقابتی سیاسی بر سر ۳۰ کرسی انتخابی آن برگزار شد تا تکلیف ۱۵ کرسی انتصابی را شیخ «تمیم بن حمد آل ثانی» مشخص کند.

 

 

از جمله وظایف مجلس شورای قطر، پیشنهاد قوانین، تصویب بودجه و رای اعتماد به وزیران تعیین شده که البته قانون تصریح داشته امیر این کشور می‌تواند بدون مشکلی خاصی رای به انحلال آن بدهد.

 

در انتخابات قطر تنها کسانی حق رای داشتند که خانواده‌ آن‌ها از پیش از ۱۹۳۰ در این کشور ساکن بوده‌اند. همچنین با در نظر گرفتن این‌که تنها حدود ۱۰ درصد از ساکنان قطر دارای حق شهروندی به شمار می‌آیند، حلقه محدود رای‌دهندگان انتقادهای متعددی را به همراه داشت.

 

سوریه و الجزایر هم شاهد انتخابات

 

در سالی که قطری‌ها هم انتخابات برگزار کردند، سوری‌ها برای برگزیدن رئیس‌جمهورشان ۲۶ می (پنجم خرداد) پای صندوق‌های رای رفتند، «بشار اسد» با ۱۳ و نیم میلیون رای معادل حدود ۹۵ درصد کل آرا در «کاخ الروضه» ماندگار شد.

 

هر چند آمریکا و دولت‌های اروپایی انتخابات سوریه را زیر سوال بردند، اما این باعث نشد تا کشورهای عربی روند عادی‌سازی روابط با دمشق را متوقف سازند. یکی از نقاط عطفِ فرایند عادی‌سازی روابط با سوریه، سفر وزیر امور خارجه امارات به دمشق در میانه پاییز بود؛ سفری که بعد از شروع جنگ‌های داخلی سوریه و طی یک دهه اخیر بی‌سابقه بود.

 

الجزایر دیگر کشور خاورمیانه‌ای بود که در سال ۲۰۲۱  انتخابات سراسری داشت، انتخابات در این کشور عربی از آن جهت اهمیت داشت که نخستین رقابت سیاسی سراسری بعد از سقوط «عبدالعزیز بوتفلیقه» بود.

 

در انتخابات پارلمانی الجزایر هر چند تشکل حاکم یعنی «جبهه آزادیبخش ملی» بیش از ۱۰۰ کرسی مجلس قانون‌گذاری را به دست آورد، اما با اکثریت مجموع ۴۰۷ کرسی فاصله معناداری داشت. جبهه آزادیبخش در انتخابات محلی هم توانست پیشتازی خود را در رقابت با سایر احزاب حفظ کند.

 

خاورمیانه و دیپلماسی

 

علاوه بر انتخاباتی که بر خاورمیانه ۲۰۲۱ اثرگذار بودند، روند دیپلماسی هم شتاب بیشتری یافت و سمت‌وسوی آن هم تغییر کرد.

 

به موازات راه افتادن دوباره گفت‌وگوهای هسته‌ای میان ایران و اعضای برجام و نیز مذاکرات تهران و ریاض که اهدافی چون بازگشایی نمایندگی‌های سیاسی دو طرف را هدف‌گذاری کرده بود ، از دید بسیاری از تحلیلگران، روندهایی مانند نشست «همکاری و مشارکت بغداد» در ۲۰۲۱  در کانون تحولات دیپلماتیک عربی در منطقه قرار گرفت.

 

 

به بیانی دیگر، رایزنی‌های دیپلماتیک مربوط به عادی‌سازی روابط دولت‌های عربی با رژیم صهیونیستی با محوریت واشنگتن، با خروج ترامپ از کاخ سفید از فرجام مورد نظر وی دور ماند تا این دولت‌ها هر یک به صورت مجزا وارد فاز مناسبات آشکار و پنهان با تل‌آویو شوند. نمود عینی این وضع هم سفر نخست وزیر رژیم صهیونیستی به امارات بود که رخدادی بی‌سابقه به شمار می‌آید.

 

از سوی دیگر، دولت عراق کوشید تا محور رایزنی‌های دیپلماتیک برای کاهش اختلافات و تنش‌های منطقه‌ای باشد و در اواخر تابستانی که گذشت نمایندگان جمهوری اسلامی، کشورهای عربی و بازیگر فرامنطقه‌ای مثل فرانسه در پایتخت عراق گرد هم جمع شدند.

 

اقتصاد خاورمیانه و ادامه چالش‌هایی از جنس کرونا و افت ارزش پول‌های ملی

 

هرچند برخی کشورهای خاورمیانه مانند بحرین و امارات و نیز رژیم صهیونیستی کوشیدند در حوزه واکسیناسیون خود را پیشتاز نشان دهند و در فاصله کوتاهی با توجه به جمعیت‌های کم آنها رقم بالای ۱۰۰درصد شهروندان واکسینه را به ثبت رساندند و با اینکه سعودی‌ها خواستند با بازگشایی ورزشگاه‌ها، در مهار بحران کرونا به نوعی قدرتنمایی کنند اما اقتصادهای منطقه به طور کلی شرایط مطلوبی در ۲۰۲۱ نداشتند.

 

مردم در عراق، ترکیه ، لبنان و ایران درمقاطعی شاهد افت ریزش ارزش پول و چالش‌هایی مانند کسری بودجه بودند و این موضوع صرفا به این کشورها محدود نشد بلکه اقتصادهای بزرگ هم در خاورمیانه با چالش‌های مهمی روبه‌رو شدند.

 

 

عربستان سعودی اعلام کرد که در سال ۲۰۲۱، بیش از ۳۳ میلیارد دلار اوراق بدهی منتشر کرده است. به گفته وزیر دارایی عربستان، تامین مالی حدود ۱۲۵ میلیارد ریالی (۳۳٫۲۸۷ میلیارد دلار) از طریق اوراق بدهی صورت گرفته تا دولت بر خطرات نوسانات نرخ بهره غلبه کند.

 

کانون‌های تحول ساز ۲۰۲۲

 

در ادامه تحولاتی که به آن اشاره شد، بسیاری از تحلیلگران در مورد موضوعاتی مانند سرنوشت مذاکرات هسته‌ای، فرجام گفت‌وگوهای منطقه‌ای تهران- ریاض، امکان بازنگری سعودی‌ها در سیاست‌هایشان در جنگ یمن (با توجه به خروج انصارالله از فهرست گروه‌های تروریستی دولت آمریکا و اعلام پایان حمایت واشنگتن از جنگ‌طلبی سعودی در یمن)، ادامه فشارها و تنش‌سازی‌های رژیم صهیونیستی علیه ایران و سرنوشت نیروهای نظامی غربی بویژه آمریکایی در پایگاه‌های منطقه به عنوان کانون‌های تحول‌ساز در ۲۰۲۲ انگشت نهاده‌اند.